Saturday, 27 February 2016

SUAHTAKNA BANGCI ZATDING

Suahtakna Bangci Zatding?

Khatvei piang sunsun suahtakna a deihlo kuamah omlo ding hi. A khangto masa, a pil masa, a khuamu masasa suahtakna deih vive ahi hi. A suah a khanna mun ah suahtakna a om kei leh suahtakna a omna gam leh mun delh a pem vingveng nuam leitung mite ahi hi. Tua manin mihing nuntakna leh nisim nuntakzia genna kammal – freedom, liberty, independence, self governance, democracy, etc cihte hong kithang mahmah hi.Nang tenna gamah vaihawmna in nang hong gakcip hiam, ahih kei leh na suakta hiam? Na tenna gam ah suahtakna a om hiam? Na lungsim, na ngaihsutna khempeuh suakta takin na zang hiam?Lamka te in kammal kilawm mahmah khat nei a, tua pen ‘deihtel theihna’ cih ahi hi. Ei mimal deih, i lunggulh, hoih i sak, pha i sak khat hih theihna, kuamah hong cih, hong kut, hong gen kikeuhlo a ei thu ngiata sep khiat theihna, hih theihna (no external influence) ahi hi. Tua pen mihing nuntakna ah a thupi mahmah khat ahi hi. Khangto leh khangtolo tehna khat zong ahi hi. Bill Gates pen a nu leh pa in sangkah dingin deihsak mahmah lai taleh ama deihtelna ah sangkhawl a ama lunglut lam deihtaka hih ding ahi hi. Tua bang deihtelna ngah ahi hi.Christmas hong tun sim in puanthak kilei zel hi. Nidang in pen nu leh pa in hoih a sak nak leh kilei ziau a, ei deih i gen hang hong thulaklo uh hi. Amau hoihsak khat hong leisak ziau uh hi. Tua zawh deuh ciangin van lei dingte zong hong thukhual deuhta uh a amau deih, amau hoihsak bek hong ci khin nawnlo in eima deihte zong hong teelsak ta uh hi. Tua pen i nu leh pa in suahtakna hong pia na hi gige hi. Amau thu tawh hong gakciplo, amau cih bangbang hoih in hoihkei taleh hong zuisak teitei nawnlo cihna hi.Democracy gam ah kitelna a om ciang mi khempeuh amau deih penpen a teel ding uh ahi hi. Tua bang a hih ciang mikim in amau hoihsak bangin a teel ding uh hi a, a zi nangawn kiangah tua cih ding ciin kigensak theilo hi. Kikuppih thei bek a, kigensak, kihihsak teitei cih bang hitheilo hi. Tua bang level, tua bang a zang gamte ah i om ciang amau nuntakzia zuiin i gamtat theih ding a kilawm ahi hi. Thugenpa khat in a khangto gamah om in a khuamu nailo gamte omdan i zatzat lai mawk leh a khangto gamah i teen a thaman omlo ding hi na ci hi.Na nuntakna ah nang teekteek in deihtel theihna na neih ciang nang deih mah na teel takpi hiam? Na zi ding na teel theih laiin nang na teel hiam? Na pasal ding nang teel mah ahi hiam? Na makai ding nang teel mah ahi hiam? Na pawlpi upa ding nang lungsim pan ciimtaka ngaihsun a na teel mah ahi hiam? Ahih kei leh kua hiam mitmei venna tawh nang deih teel lo in teel dinga hong kideih pen na teel zaw kha hiam?Nang deihtel theihna na zat ciang nang deihtelna mah ahi takpi hiam? Mi deihna ah nang deihtel theihna manpha mahmah na pia khia kha hiam? Na deihtel theihna mi khat peuh in hong ukcip in nang deihlohpi hong teelsak kha hiam? Ahilo pi in nang deihtel theihna suahtakna na zangkhial kha hiam? Suahtakna a thapia na hia suahtakna a hencip? Na suahtakna suakta takin na zat kei leh suahtakna a deihlo, a zang utlo, a hencip na hi ding hi. Suahtakna gamah teng na hiam; ukcipna gam ah teeng na hiam?Na suahtakna nang teekteek in suakta takin na zang hiam?
Hau Za Cin

Sunday, 21 February 2016

Bangci puahphat theihding nahiam

Na tate gamtat hoihlo te bangci puahphat ding nahiam?

Upa(kumcingsa) khat in akhutpi ong tawptawp aa leh, tua nu/pa pen mihai kici zaw hamtang aa, ahizong in, naupang te pen khutpi atawp khempeuh mihai kici thei pahsamlo hi. Naupang te pen anatna tungtawn un, athanem mahmah nakhat hang leh- a tuahkhak uh haksatna tungtawn in, upa te in ih hih mengmengloh- nakvang sung holh, sam kai, khutpi tawp cihbang in gamtat hoihlo nam tuamtuam tawh ong gamta thei uh hi. Tua bangaa a etlawm lo leh ahoihlo gamtat a gamta naupang te koi ci hilh aa bangci-in a gamtat uh hong khel nading cih kong gennuam hi.1. Khutpi tawp te.Na ta nu/pa khat in akhutpi ong tawp thapai aa leh athadah lam kilang hipah hi. Tuapen naupang khat aa ding in, aha aa ding in zong hoihlo hi. Tua bang naupang khat pen athadah aa om loh nading in, Lim suaisak, kimawlna (Game) khat ki mawlsak cihbang in nadang khat asepding sawlna tawh tua gamtat hoihlo- khutpi tawpna pan ong ki khel ding hi.2. A sam kaikai te:Na tanu/tapa in amasam ong kaih thapai aa leh agol,atek ciang in talkolh ding cih pen kician mahmah ahih man in, tua naupang in damlohna leh lungkiatna, hehna, alungkim theih lohna khat om a hih man in, Lungsim tawh kisai koi ci makaih ding ahi zong in, Siavuan(doctor) te lak in dong hamtang in.3. Huisam( Naklo aa khawl deda thei ) tawmvei naklo aa omthei te:Naupang khat in, a Nu a Pa te leh Innkuan sung ah akihtak khat taiding alau mahmah lai tak in husamliang aa nak ngamlo aa omthei uh hi.tua bangaa aomloh ding nadeih aa leh- amah na hopih dan, na pattah dan pen na ngaihsut phat mahmah ding kisam ding hi. “ sem ken” ,“ Tho!” cih kammal khat tawh thakhat aa na hosuk vatvat sa’ng in, tua naupang tawh tukhawm hithiat phot in, thawhbaih ding ahoihna, “ sem ken” cihsang in seploh ii ahoih na damtak aa gen in. hap/ tai lua lua kei in.4. A nakvang holh holh thei te:Nakvang aholh holh thei naupang khat pen sawtsawt leh nakzawhloh vatna leh nakbing cihbang, anak pan sisan luang cihbang natna pen neithei hamtang uh hi. Tuabang aa agamtat loh nading in ki hilh thei lua hi. Ih hilh ciang in, na nakvang na holh kei aa leh lim hoih nono khat tawh zol bawl ahi zong in, nektheih khat peuh aduh khat peuh tawh zol bawl na tawh anak vang holh holh pen amang ngilh theih nading ki khel thei hi.5. Khut cin petpet thei te:Khut cin petpet cih pen- a pet naupang aa ding lah hoihlo, akhutcin lah beibei ahih man in ahoih hetlo leh akilawm hetlo khat a hi hi.tuabang aa apetpet thei naupang te khut muk ah, akha mahmah khat khawng nuhsak cihbang, khuttuam thuahsak cih nang tawh kidal thei aa, khut cin a kha lela pipi ong pet hamtang nawnlo ding hi.khuttuam lakhia liang in akhut cin ong pet hamtang nawnlo ding hi. Tuabang tawh ki dalthei hi cihna hi.6. Ha gawi thei te:Ha gawigawi naupang khat pen, akha guh aa ding in hoih hetlo aa, asawt ciang in, lungtang natna pen ngah hamtang uh hi. Tuabang aa ha gawigawi naupang khat pen- alungsimtawng ah athuaklah mahmah na khat om aa, tua naupang pen- alungsim atawldam hithiat theih nading khat vaihawmsak leh alup madeuh in hopih hithiat leh a ci khawng meksak hiathiat kawm in ih musak le the ahoih thei ding aa, tua na ngawn ahoih tuan kei aa leh- Ha siavuan(doctor) te kiang lak in bang ci bawl ding dong le teh hoih pen ding hi.7. Ahanghang, kammal hoihlo zangh thei te: (gitloh kammal zangh te )Hih bang aa, kammal hoihlo nono zangh aa, naupang no no ahang hang thei cih pen- naupang khat aa ding in, amah vang zong kiamsak tuam hi. Tuabang aa kammal hoihlo zangh aa ahang thei naupang khat pen- khat vei apau/ahan sim in sum pek khat ta pia ding ci-in kamciam sak in, khat vei apau sim in, amoh lei nading(မုန္႕ဖိုး) aa napiak sum sung pan dok khia tangtang in, amah mahmah koih sak hamtang in. tua bang in hi le the- akam pan kam mal hoihlo a pusuak sim sum pia kha ding cih ong om ding aa, hibang in pau kei leng ka (မုန္႕ဖိုး) tamtuam ding cih aa ki pan ong ki khel khel ding in atawpna ah ong pau nawnlo ding hi.

Lai at:NaaLian ZomiDenmark.(E-mail: naalianzomi@gmail.com)

Monday, 1 February 2016

Nuntakpih leh gamta khialte

Nuntakpih leh gamta khial te

1. Sum zang gai pahpah:

(1) Mipawl khat te in sum muh masak zang gaipahpah in midangte adingin sum it ngaungau uhhi.  Ahihangin Sum leitawi hang mahmah in mi sumnget leh midang muang ziauziau in kisungsiatna themcik zong nei beeklo uhhi. Sum leitawi teng mah tawh a lim ne in deihleina in zang ziahziah lel uh a, leiba loh pen kinlo leuleu hi.

(2) Mipawl khatin sum muh bangbang te vangil suah ding leh sawtpi khom dingin khadom liangin ngaihsunin kul leh kisamna bekah zang hi. Tuabang mite in midangte in na a mawkpiak ding leh mi na va mawknget khong kisuan ngaihsut uhhi.Sum neih sunsun te lalthang zat manglo in manpha sak mahmah cil mahmah uhhi. Nikhat ni ciangin nalianpi semthei, thuhoih thupha a puak midangte kingakna suak thei hi.

2. Nasepna
(1) Mipawl khat pen lawhcing ding hau ding ci in ngaihsunsun a,a lungsim sang mahmah in laitan zong nei in tei mahmah na pi in khut nasep pen maizum ngaihsut in sep sawmlo pongmawk uhhi. Kizepna hoihte bek deih, alim bek duh in van tam man theithei deihlai in summuhna nei sunsun leh a deih leina in bei denin kicing ngei mahmah lo hi. Nget tawm tawh kipha zolo ahimanin kuaman lah paupih ngam kei mah leh a sawtna ciangin thongkia in lamgei mi suakin vakvai thei hi.

(2) Mipawl khatin a mai om bangbang sem ziahziah lel hi. Khat a sep kawmin mailam ah sepding ahoihte kanin ngaihsunna tawh nungta in asepna pan a sum ngahte khol ciauciau hi. Sum lut tawh kituakin kizem in ne in van lei a, sumkhol tantan ahimanin nikhat niciangin lawhcing in mihaupi a suak hi.

3. Dinkhiat zawhna ding hun tam kisam.

(1). Nasep kibang khasum kikim tektek zong sum muh masak zat masak in nei in a khol vetlo mite in hun tampi a sep hangin kilatna neilo in om a, a kum tam semsem in upa semsem leh thadah semsem thuah zaw lai hi.

(2)Nasep kibang khasum kikim lungsim nei a, alim ne ngamlo, ahoih silh ngamlo lianga sum akhol ciauciau te in ni khatin Dollar 50 ta khol leh kum 10 ciangin Dollar 182500 khol thei hi.  A sum khol tengin a thanuam sak semsem ding a, na lianpi sem thei ta dinghi. Tan 10 khitciangin kum 4 kum 5 College kahlo in BA MA kizo theilo hi. Kum tampi sum i kholloh in sum kihau theilo hi.

4. Sangkah lai:

(1) Sang naupang dinmun kibang hetlo in pawlkhat te mipil, mihau innkuan sung pan hi in lai zong pil in mailam ah kumpi ding officer ding leh kumpi nasem dingin lamet huai thei mahmah uhhi. Ahihangin tua bang sang naupangte in a nu apa pil leh hauh khong kisak theihpih a ut a nuamin om uh, sia te in nu leh pa hangin sat ngam mello in amau thuthu in om uh a, kumpi laivuan(board exam) na ah tangcip thei uhhi. Apai suak sunsun te zong mark hoih khollo in a sanglam ah hoih hih thei nawnlo uh a, kumpi na a sep uh ciang zong a za niam lam ngah zaw uhhi.

(2) Sang naupang pawl khat leuleu sanglut sum nangawn neilo, sangform leh laibu man neilo sangsum piak ding te ba den Sia te tai leh lawm te muhdah koko te thuak hi. Tua bang mite in alawmte kihta, sia te lau ahimanin laisiam theilo sawnsawn in kumpi nasep genloh tan 10 nangawn zolo dingin midang ten zong mu in amau mahmah zong kingaisun uhhi. Ahihangin laisim tantan in hahkat mahmah ahimanin tan 10, BA MA te sangpi in zo in kumpi nasem zalianpipi te hinuam mahmah uhhi. Sangkah lai a nuamsa te sang haksatna thuak te lawhcing nuam zawhi.

5. Innkuan sung

(1) Pawl khatte pen nu leh pa, mipil hi in hau mawhlo in biakna leh khuasung ah kizangin gentheihna thei khollo uhhi. Pawlpi leh khuasungah thuvaihawm siamin a kizat mahmah hangin innkuan sungah zingvai leh nitakvai hawmlo in tate amau ut bangtekin omin khuasung leh pawlpi sung nawngkai sak thei uhhi. Khua khempeuh ah pawlpi leh khuasung makai te tate maw meltheih te maw mi nawngkai mahmah te ahi uhhi.

(2) Mi pawlkhat te nektawm bek mu in laiba nei nuamlo in amau neihbangin lungkim in nungta lingling lel uhhi. Zingvai nitakvai hawmkhawmin nuamsa mahmah lel uhhi.

6. Pawlpi sung

(1) Mi pawlkhat in pawlpi upa leh makai a kizat pen gual tungtuan na in ngaihsun in kitel simin politic omin kihihsakna in nei uhhi. Pulpit tung nangawn ah akipi muh theihna ding thu te genin kiphatphat in atawpna ah Pasian thupha tawh khum hi. A cinlohna leh a khialhna teng siate leh pulpit suanin selcip in amah kilang veva den nuam hi. Tua bang mite zite pawlpi sungah thu uk teng leh mi gensiat hat teng ahihi.

(2)Mi pawlkhat te pen upa makai zong hilo in piakkhiatna te ah citakin innkuan hoihtakin kimakaih Khristian innkuan ahi uhhi.

7.Hun tampi zangin.

  Na sum muhna nak ahi na nasepna mun ah hun tampi nazatna pen na lawhcinna ahihi. Nasepna mun nuamsa in,cimtaak ngei kei in, khenglah in, thupha pia in, itin, mangngilh ngei kei inla phawk gige in.

Papite Theih dinga kilawm

Papite’ theih dinga kilawm (1)

Inn sung pa a na om khit ciangin, bangmah pi na hi kei phial zongin, na zi/tate’ muanpen leh lametpen nahih manin, zingvai hawm dan siam a, zi leh tate’ muan leh lamet mah bangin, Pa hoih khat suah zawh nading na hanciam det ding ahi hi.Na zi, na tate pen khut leh khe zangh a, vuakvuak dinga na neih hilo a, ahoih lohna uh a om leh dam taka thuhilh hiathiat a, Pasian deihna tawh kituakin na pattah zawh nadingin na hanciam det ding hizaw hi.Zite pen, thanem baih in khasia baih thei uh ahih manin, hopih dan siam a, it bawl mahmah ding ahi hi. Leitungah numei tampitak om ahi phial zongin, tua na tenpih na zi zaha nang hong it zo taktak ding numei om tuan lo ding hi.