Wednesday, 27 January 2016

Education For All

EFA (Education for All) Huzaap aa Kawlgam SDA Sang Omzia Tomcing etpakna

Dakar EFA leh Millennium Development Goals (MDGs) te mungtup tawh ki zui iin Kawlgam Education for All: National Action Plan (EFA-NAP) in zong kawlgam pilna khanna dingin ngimna bulpi 6* a neih te lak vuah a thupi pen khat leh a kisam pen ahi naupang sangkah thei ding kumcing khempeuh akhon in Zolai Sang ii cih tan 4 ciang (Primary) kahsak ding cih ahihi. Tua bek thamlo in a kisam laikul, laidal aa ki pan sangvai tawh kisai sumbeina te dongah kumpi in sik in akhon in kahtheihna ki pia hi. Tua bang in thukhun a om ciangin sangnaupang tampi tak sumbei iin biakna sang te ah kahsak ding sangin a khon in kumpi sang ah kahsak ding nu le pa te teelna hong hi ta hi.

A diak in ei kawlgam saklam, adiak in Zogam, innkuan sumlut a tawm zawkdeuhna mun te aa om SDA tan 10 sang ahi UMAS, PAS, leh AAS sangnaupang phazah** en pak leng:

- 2004 kum in AAS (Anderson Adventist Seminary, Tedim) sang ii enrollment pen MYUM High school khempeuh enrollment ii 9.23% pan in 2012 ciangin 5.10% ah kiam suk hi.
- 2004 kum in UMAS (Upper Myanmar Adventist Seminary, Gyotopin) sang ii enrollment pen MYUM High school khempeuh enrollment ii 18.38% hi aa asang pen hun ahi 2005 kum in 21.97% pan in 2012 ciangin 15.80% ah kiam suk hi.
- 2004 kum in PAS (Pyidawtha Adventist Seminary, Pyidawtha) sang ii enrollment pen MYUM High school khempeuh enrollment ii 12.10% pan in a tawmpen hun ahi 2011 in 7.27 leh 2012 ciangin 8.38% ah kiam suk hi.

Hih a tung aa sang teng pen ei Zomi te’sang teng hi aa bang hangin Union bup enrollment tawh ii etkaak ciangin hih zah ta in enrollment kiamsuk thei hiam cih ngaihsut huai kha ding hi. Tua kawmkal ah MYUM enrollment tawh etkakna leh khatguak enrollment (individual) ah akhangto mahmah khat om aa tua in YAS (Yangon Adventist Seminary) hi.

- 2004 kum in YAS (Yangon Adventist Seminary, Bahan, Yangon) sang ii enrollment pen MYUM High school khempeuh enrollment ii 7.44% pan in 2012 ciangin 19.74% ah khangto hi.

A tung aa teng ih etkak ciangin hih enrollment kiamna leh khanna pen kua te in influence pen hiam cih ii tel ding ki sam ding hi. A ban in ah Statistic en kik leuleu le hang:
- 2004 kum in AAS (Anderson Adventist Seminary, Tedim) sang ii Non-SDA enrollment pen AAS total enrollment ii 33.% pan in 2012 ciangin 9.29% ah kiam suk hi.
- 2004 kum in UMAS (Upper Myanmar Adventist Seminary, Gyotopin) sang ii Non-SDA enrollment pen UMAS total enrollment ii 51.71% pan in 2012 ciangin 36.64% ah kiam suk hi.
- 2004 kum in PAS (Pyidawtha Adventist Seminary, Pyidawtha) sang ii Non-SDA enrollment pen PAS total enrollment ii 51.85% pan in 2012 ciangin 47.83% ah kiam suk hi.
- 2004 kum in YAS (Yangon Adventist Seminary, Bahan, Yangon) sang ii Non-SDA enrollment pen YAS total enrollment ii 9.64% pan in 2012 ciangin 72.51% ah khangto hi.

Bang hangin hih zahtak in ki lamdanna om thei hiam cih ii ngaihsut ciangin, thu tampi te lak ah khat om aa tua in bang hiam ii cih leh EFA huzaapna hang hi ci leng ki khiallo ding hi. Banghang in EFA huzaap hi ci thei ka hiam cih leh sangnaupang ding (prospect students) te in sangsum bei zia (fees) leh sang hoih zia (quality) enkaak iin telkaak ding te (alternatives) a gualhsuk ciangin hih bang dinmun a tung ih kha ding hi.

Tua hi aa SDA sangnaupang te ahih leh SDA sangmah ah a tam zaw ( avek phial in) ki kah aa SDA sangnaupang AAS ah 2004 in 66.50% pan in 2012 ah 90.71%, UMAS ah 48.29% pan 63.36%, PAS ah 48.15% pan 52.17% cih bangin ki khangto aa YAS ah ahih leh 2004 in 90.36 % pan in 2012 in 27.49% ah kiamsuk hi (YAS ah 2004 in SDA sangnaupang 150/166 om aa, 2012 ciangin 149/542 om ahih manin SDA enrollment akiam hilo aa Non-SDA enrollment a khang hi).

Tua a hih leh mite in sum tawm beina bek mah lunggulh uh aa nu le pa te in a tate uh akhon aa sangkah ding deihzaw uh hiam cih dotna ii en suk leuleu ding hi. Tu hun ciangin pilna citak ki deih mahmah ta aa laisin mawkmawk ki ut nawn hetlo hi. Tua ahih manin nu le pa thumu te in a tate uh sum tam bei ta leh sanghoih quality nei te ah kha uhhi. Union in sang aa ding appropriation YAS ah tampia beh lua khollo dingin ka mimal upna hi (ka khialh leh ongmaisak un). Tu hi aa strategic planning ii neih kei leh EFA huzaap in Upper Myanmar ii sang te sangnaupang tawm semsem iin sia hoih cial ding haksa mahmah kha ding hi.

Hih a tung aa teng na et ciangin na lungsim sungah bang hong suak hiam? Bang in SDA (a diak in angsung khual ii hi phial zongin UMM sung)sang te puah zo ding aa picing sak zo ding hiam? Sum le paai ki sam maw? Tha le ngal ki sam maw? Geelna hoih ki sam maw? Mailam SDA Pilna aa dingin bangteng leitawi a kul ding hiam?

Lunggulhna bek mah tawh,
Kham Khan Khai, (Adventist Univ. of the Philippines)

Etkak tukantelna te:
*Education for All: Access to and Quality of Education in Myanmar, Ministry of Education, Conference on Development Policy Options with Special Reference to Education and Health in Myanmar13-16 February, 2012, Nay Pyi Taw, Myanmar.
**Southern Asia-Pacific Division, Division Secondary Statistics (2004-2012).

A gah na lawhnop khaicii tuh in

A GAH NA LAWH NOP KHAICI TUH IN
(Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau' gelh "Kumpi Solomon in Khangnote a Thuhilhna" sungpan eu khiat hi)

A kikhek thei lo ngeina khat in, “I tuh bang i at ding hi.” Na tuh bang at ding na hih leh tu laitak na tuh khaici na at ciangin na lung a kim ding hiam? A gah na lawh nop khaici mah ahi hiam? Tuh bang at ding i cih ciangin thu thum i lungsimah ngaihsut dingin ka deih hi. Amasa penin, na tuh bang na at kik ding hi. Mi pawl khatte’n, “Ka ut bangin om ning, tua zawh ciang kikhel in kibawlhoih ning,” ci uh hi. Na ut bangin na omna khaici pen na kibawl hoih zenzen hangin a gah na lo veve ding hi. Kibawlhoih cih pen mihing hanciamna tawh saupi piangthei mah ding hi, ahi zongin lungsim kikhelsak thei Pasian loin eima kibawlhoihna bek tawh sau hong tun zo lo ding hi.

Anihna ah, na tuh khaici khua hun tuam ah na at ding hi. Khaici tuh hun a om bangin annlak hun om hi. Na tuh hun leh a gah na lak hun kibanglo hi. Mi pawlkhat amau bekin gitlohna khaici tuh kisa uh a, ahi zongin ama khangah, a tate khangah a gah at lailai uh hi. Khuahun kibanglo hunah na khaici tuh hong gah ding hi. Thu hoih, gamtat hoih tuhte zong amau lamet hunin a gah lo khalo thei uh hi. Pasian thu ka zuih hangin bang phattuamna om hiam cikha thei uh hi. Ahi zongin a gah manpha ne loin na om kei ding hi. Athumna ah, na tuh zah sangin a tamzaw na at ding hi. Buh bung khat i tuh ciang bung bang zah piangsak a, tangmai tang khat i tuh ciang tangmai bang zah gahsak hiam? Na tuh khaici sangin a tamzaw na at kik ding hi.

From Tuan Go Pau wall

Tano ading nagamh

Kisekna: Tano ading nagamh 

Tano khansuahna ah a haksa pen ih phutkha te lak ah khat in gamtat hoih ah lamlah ding a hihi. Gamh thupi pen te lak ah ih nusiat theih khat zong a hi zel hi. Kisekna pen pattahna ah ihsial sak lam pi a hihi. Nulepa tampi in Kisekna ih cih ciang in khalna/danpiakna tawh a ki unau sa kha hi, a hi zong in kisekna hoih tak pen ki lamdang hi. Ganhingte khalna/danpiakna tawh ki sek in kamkaih nakpheh ki tuah a, tua bang in naupangte a pantah sang te bang sang hoih kici zaw mah lai hi. Tuhun ciang in thubul kan te in ahoih loh na mukhia in,ahoih zawding lampi nei uh hi.

Kisekna hoih pen kizopna hoih pan kipan hi

Na sekna a lawhcinna ding in na tano tawh itna ki hel kizopna na neih kulhi. Tua kizopna pan in zongsat hoih kisekna kipan a, tua kizopna hoih neih nang in tano kisap panpih a kikholpihna kisam hi. Ama sep le bawl khempeuh na thukim khitloh ding a ngeina hi a, ahizong in sekna hoih neihnang in it a kikholna hoih neih pihna thupi hi.

Nadeihna le thukhun

Nadeihna le thukhun naupang a ding in kisam a, tua in agamtat na ding lungmuangsak hi. Tua lo in na lungsim ah ong suak hun sial in sawl, gen leng naupang in lungkaa in na gen kik ding ngak lel hi.

Nadeihna leThukhunte limtak lenkip in

Nadeihna le thukhunte limtak na letkip loh ciang in tano in na lametna theilo in lungka hi. Na gen te kician tak in nang na letkip leh tano le nang a ding in tatdan nuam zaw hi.

Khat veivei ciang in naupangte in atakpi hiam ci in ong sin thei hi. Na deihna na thukhun na khel themthum ciang in tua in naupangte citaklo sak a susia hi. Ong thuman loh ciang in na hehna limtak na puaksiam ding thupi hi. Na hehmai  a muh ciang in launa lungsim guan hi. Tua ban ah tua dan in hehdan ong zang ding hi. Lungdai tak leh siangtak in a thu manlohna sai in. a kiphuah phatna ding in na hehna thuak sak ken la a thumanloh na gah bek at sak in.

Khalna/danpiakna a ki sap zenzen leh heh sa in pia ngei kei in, awsang tawh taina le pumpi natsak na tawh khalna pen naupang a ding in sia huai mahmah hi. Na danpiak khit ciang in kizopna lamkik in/nuak ken. Na thukimloh pen ama thumanlohna hi a, amah deihlo hilo cih a telna ding in om siam in. Amah na itna gen in la a ut leh pom in kawi in.

Ongpanpih thei lamlahnate

Ahoih lam mitsuan zaw in: Nadeihloh te sang in na deih te gen zaw in. Gentehna: “Tai ken!” Na cih sang in “damdam pai in” ci zaw in.

A hoihna te man in: Ahoih a sepna munte man in thugen zaw in la ahoihlohna te tam man kei zaw in a hih thei lai teng. Gentehna: a laibu te a cian dingna deih leh, acian laitak in hoihlua hidan ding hi ci zaw in la, a thengthah laitak in han in sawl zaw ken.

Zuih ding thukhun koihsak in. Genkhol in telsak in. A etteh theih ding in zong om in.

A ma thuakdan/feeling zong theihsiam pih in.

Na tano athumaglo ding in lamen ken la ong thumang ding in lam en in.

Khial theihna mun diak te

Khemna pattah kha.

Cinema pai pih pen napu ten ong dot leh “Nu Niang te’n hawh ci in maw” ci in zuau ki pattah mahmah thei hi. Kum 7 nuaisiah ganhing etna ah sum kila lo pen kum 8 pha na tano kiang ah “ong kidot leh kumguk ci oo maw” cih te pawl pen a siahuai mahmah pattah khialhna a hihi.

Kamciam pelh
Kam na ciam leh tangtun ding hanciam in. Naupang in ong muanna neu thei hi. “Na nautawh na kimawl khop kei leh na kimawlna ong hepsak ding hing” na cih a, na thu ong man kei leh hemtak pi in. tua in agamtat na deih lohna I gah ciamsak hi.