Monday, 27 July 2015

Zomite Sawbuayishin khua lut kipatna

Part-1,
Phut Thang Net Media Publication Vol. I, Issue No. 1 ah kisimthei a, Tuanpupate mapatsa teng mah hizaw in septheih ding tampi ih nei hi. Pu Suangphut pen Pu Phut Thang mintap hi-a, Kaalzang khua vive pan ahi-uh hi. Amau hunlai in tung Pasian in thupha na pia in mualbawl suangphut thei zel ding in na siamngei khin hi cih ih theithei hi. Leitung khuahun kiheizel in Simsing paak zel, zo sing paak zel ahihman-in muntuamtuam ah ih om zong Pu Phut Thang min kilawhna Suangphut Research & Media pen khangthakte vaipuak khat hita cih Welcome Speech hisak ni. I. HISTORICAL BACKGROUND: Pu Zo pan khangsimna azangkhawmthei atamzawte pen ZOMI cin ihkisamthei hi. Pu Zo pen Tibet gam pan Kawl gam lut ahihman-in ama’ suan leh khak khempeuh zong Tibeto-Burman sung ah kiciamteh khawm hi. KaChinte tawh Unau Sanggam khat in akisim khawmtheite zong kihi a, Chindwin gundung ah Pute akimansuah ahihhang tunidong in Unau Sanggam khat hihna pen Zo Inn lam daan leh Kachin In lam daan tang thu in gen lai hi. Kachinte in Zomite pen “Khang” hong ci uh a, Zomite in Kachinte pen “Behte” ih-ci hi.Inn alam uh ciang in Unau Sanggampa hong tunteh aomna ding ci’n deikhat awng sak hamtang uh a, Zomite’n zong tua bang teekteek mah in Khanglui Innte ah Innsung deikhat mah ki-awng sak in “Talaap” kici hi. Tua pen Sanggampa hong tun ciang in aom na ding zong hi pah mai hi. Hihzah dong in midangte tawh tangthu omlo hi. Hun khat ciang in Kawlmangpa(Ava?) ukna haksa lua mahmah ahihman-in Pu Zo suanlehkhakte in Suahtakna zong in amual aguam ah na lal kawikawi uh a, atawpna ah Kawlte paizawh mengmeng nawnlohna ding Khamtung gamdong kitungto ta ahihman in Ciimnuai ah na ituah khawm ngeingai uh a, Zomi Tedim Kampau azanghte khuapi masa Ciimnuai cihtheih ding ahihi. Hun hongpai zel in Ciimnuai ah Kum tampi akiteen khit ciang in khantohna zui in khua tuamtuam sat theihna hun hong tun takteh Pu Neilut in Ciimnuai pan Paakzang leh Simzang na sat a, Simzang khua aa suak atapa neubel Pu Genzo akhanciang in atate Khupmu, Suante leh Henkai tawh Tumang khua na sat leuleu hi. Tumang khua ah Pasian in Thupha pia ahihman-in neih leh lamh kicing nei a, Genzo min tawh min kilawhna adiak in Phuisamna kammalte kipan khia hi. Pu Suante, Pu Khupmu leh Pu Hen Kaite in apa sih khit ciang in Ciimnuai ciah kik ding geelna nei uh a, Ciimnuai khualui ah Tui vadimkik in lut napi’n vateengsuak kik nawnlo in Saizang gam tui kingahna: “Zophei/Khuaphei” akicihna mun ah Khaal khat sung bang ateen khit uh ciang Vangteh Botung akicihna mun, Saizang khua gaal khat ah khuasat in a teeng uh hi. Vangteh Botung ah Pu Suante pen Kaal Singkungpi pona zangtam ah teeng ahihman in khuapih Bonuai lam aa teeng Behdangte in “Kaalzangpa” cipah uh a, tua min paisuak in ata-atute dong in atuntunna ah “Kaalzangte” cisuk lai uh ahihman in tuni dong in “Suante Beh leh Kaalzang” cih kammal pen kipeh-lawh tawntung hi. Hun khat ciang in Pu Khupmu vaihawmna tawh Thanglo khuathang khua akisat khit ciang in Pu Suante in asungh-pa Pu Hang Sum tawh kop in Phaipi khua na sat uh hi. Pu Hen Kai pen a Sanggampa Suante tawh kikhawlden ahihman-in Suante tunna mun peuh ah Hen Kai suan leh khakte aomden hipah hi. Vangteh Botung pan Phaipi khuasatna leh Phaipi khua pan tulai Kaalzang kici mun ah Pu Suante in Lozuan in An ahauh mahmah na leh khuamun ding in ciamteh in akikhual mahmahna dong ah Pu Suante min kidawkziate pen Beh leh phungdangte hong theihpih tham tangthuneizo “Kaalzangpa Logam” Leitang hoih mahmah pan Anhaksat hun sung naleng in duh leh deih teng kingah in nuam kisa mahmah ngei kici-napi’n Kaalzangpa pen sibaih ahihman-in a-ngaihsutnate tangtun kim mannailo in kiciamteh hi. Pu Suan Te’ tapa neihsun Suan Kai hong khan ciang in mi teitang, mi kizen, athanuam, agualhuai khat mah hong suak in apa’ mun leh gam ah teengkik in khuasuak sak a, “Kaalzang Khua” cipah uh hi. Pu Suan Kai khansung mah in khuakiim khuapaam pan meeltheih u leh nau, lawm leh gual, beh leh phung tuamtuam in sak leh khang pan Kaalzang khua hong zuan uh ahihman in hun tomno khat sung in Kaalzang khua Thupi khat suak a, Kaalzang khua pan akizang Zongeina kician nei Beh pawl khat piangkhia hi. Hun hong pai zeel in Zogam tangthu ciaptehna pan ihkitheihtheih mah bang in Kaalzang khua ah Suante Beh in Khang 9 bang Hausa sem in apau khit hun khat ciang in Meikatna huhau in kibeidong mahmah kawmkaal ah neek le dawn ahaksat laitak in gaal om a, Kaalzang khua ah haksatna lianpi tung in gilnat-lainatna huhau leh vai tuamtuam hang in Kaalzang khua pan Lolam leh gamsung khuadang zuan in apaikhia pawl zong ki om hi. AD 1850 kiim pawl in Sukte Beh Pu Khan Thuam pen Mualbem pan Tedim gam ukzo tham din hong hatciang in Zogam khua thupite simkawikawi in alaakzawhna peuh pan Kaalzang khua Hausapi Suante Behte Siah-kaihngei: siahtung-siahphei kaih mah tuuk in Pu Khan Thuam zong siahkaih hong kipatteh Kaalzang khua kisiat hun hong hita ahihman-in muntuamtuam-khuatuamtuam ah lalkhiat mang hun tawh hong kizom in “Kaalzang Babel Tausang Hun” zong kici thei hi. Mikang Kumpi hong khanciang in amau’ ukna nuai kitung khin leuleu in ei leh ei ki-uk, ki makaih tawm theihna hun pan ei khantohtheihna ding pen eimau’ thu bek hilo in mi khut tung ah a om hun in suahtak theihna ding kizong ciat aa, Mikangte tawh kidona leh khua tuamtuam-gam tuamtuam ah lalkhiatzel hun, Mikang galkapte in Inn khawng ahal zel hun, Siallum kulh kidona hun cih bang in Zogam ah haksatna tampi mah ki-thuakkha khawmzel hi. Kaalzang khua pan Pu Suangphut tupa, Pu Phut Thang makaihna tawh Tuanpupate pianna Ciimnuai Vangkhua lam manawh kik uh a, Ciimnuai ah Tuidim kik in Phaileng khua alutma un Ciimnuai nazuan masa phot uh hi. Kaalzang ciah kik ding vaihawmna aneih laitak un Pu Suangzong leh Pu Suanman bawng sung pan Sanggamte pawlkhat hong tun beh teng tawh kikum uh a, Phaileng khua atungmasa Sanggamte hong khohna mangzaw phot dih ni, “Tu tadih in Phaileng ah lutphot ni” cih thukimna aomciang in Phaileeng na zuansuak phot uh a, tunidong mah in Pu Suangzongte pawl khat Phaileeng ah teengsuak lai uh hi. Pu Phut Thang makaihna tawh Ciimnuai kilut kik masa phot ahihmahbang in Phaileng pan in Ciimnuai khuapang khat Phaileng lampang Tui omna mun ah Lozuan bek lo-in Buk limtak lam in teen theihna ding zah dong in na bawl ngei uh a, Ciimnuai kiim teng pan an hau in nuam asa mahmah ngei uh hi. Midangte zong Phaileng pan Ciimnuai ah paithei zel uh a, teensuak ding a-ut uh hang in Logam hoih leh Gankhawk ding ngaihsutna tawh akhuadaak uh ciang in gamthak sat ding a-ngaihsutna uh tungtawn in tuhun Lunmual gam sung teng ah gamveel in apai zeel uh hi. Phaileng pan Ciimnuai khuathak (Pu Phut Thang’ Lomun, a-utna leh asihna mun) ah teensuak ding pen Pu Phut Thang sihkhitciang in kikhawl bawl phot in Pu Phut Thang mahmah gamveel in apaina, aakluisan keng in ak khuang angaihna mun, aaktui aisaan in aipha mahmah ei acihna gam ah c. AD.1869 in khuasat uh a, Mualzawl Khua ci uh hi. Hih khuasatna ah Beh 7 ki-gawmkhawm Inn 46 pha in kiciamteh a, Pu Phut Thang’ tapate: Pu Dongh On, Pu Tuah Vial, Pu Tuang Neng leh Pu Vum Luan(Phaileng Khua pan Saipi 7 manlak ah Saipi 1 manpa) teng pen Suante Beh: Luahlangh Bawwng sung pan Mualzawl khuasatte lak ah minkidawkte hi a, Pu Dongh On upen ahihmahbang in Tultawi nasep sem hi. Pu Suanmante leh Pu Suangzongte sung pan pawl khat omlai kici a, pawl khat pen Phaileng ah ciahkik in adangte khuadang ah paisuak lai uh ahihman in aminte uh kithei ban nawnlo suak hi. II. GEOGRAPHICAL BACKGROUND Pu Suangphut’ tupa Pu Phut Thang pen apianna leh akhankhiatna Kaalzang khua hinapi ateenna muntuamtuam ahihi. Tuate sung pan 1. Kaalzang, 2.Ciimnuai, 3.Phaileeng cihbang ahihi. Pu PhutThang’ tate: Dongh On, TuahVial; TuangNeng, VumLuan leh AwiHuai te unau 5 pha uh hi. Hunkhatciang-in Kaalzang khua meikat huhau in neih leh lamh teng “Vut ” asuahkhitciang-in Kaalzang khuabup in akihuhzozawsawnding kuamah aomnawnlodinmun akitunvat-takteh Tuanpupate Siktuidawn-ngei Ciimnuai ah Tuidimkik masak phot ding a-utpah teng makaih in Pu Phut Thang in hong paikhiatpih pahlian hi. Ciimnuai ah tawl khat sung ki om a, Kaalzang zuankikding in avaihawm laitak un Suangzong Bawngh sanggamte pawl khat leh Pu Suanman Bawngh pawl khat hong tunciang un Kamkupna hong nei leuleu uh a, “Phaileng pan Sanggamte hong khohna mangzaw phot dih ni, tua kawm in khuaheek enlai dih ni” cih thukimna tungtawn in khuathak satding zong geelnai-tuanlo in Phaileeng ah na lutsuak phot uh cin kiciamteh hi. Khangthukante ciaptehna bang in Phaileng ah Kum 24 sung khang khat phial kiteeng man hi. AD.1869 in Phaileng pan Mualzawl khua kisat in Kum 24 mah kiteeng a, Mikangte hong khanciang in Khua hong kihalsakteh Kangkaan, Tuimu leh Vomkuate ah Kum 3 sung kibeel phot hi. AD.1896 in Lunmual khua kisat a, tunidong in kiteengsuak lai hi. Khua masa pen Mualzawl khua icih pen tulaitak Lunmual khua pan Tai 1 kiim ah a om khuamun nuam mahmah khat hingei a, Kaptel paina Lampi geinai Mualdung zangtam nuaideuh mun kidawh hoih bek khat ahihman-in Mualzawl Piinpeen kici Mualzawl ahihi. Mikangte in Khamtung Gambup ah khua tampi ahaalzial mengmeng hun sung mah in Mualzawl pan Pu Tuang Neng’ Innkuante in Muizawl khua kihalloding cih atheihciang un vabeel uh a, tunidong mah in ama’ suan leh khak teng Muizawl Sanggamte hita uh a, avek un Saizang Awsuah zatnuam sakim lel uh hi* Pu Bel Thualte Unau in Muizawl azuatna Tangthu tawh kisai Pu Gin Do Lian, Tedim(Lawibual-Muizawl) hong gen bang in kiciamteh hi. Ama’ hong genna ah Pu TuangNeng pen sibaih hidiam? Telkhol kei ung. Pu BelThual leh Pu OnKhual pen Muizawl ah kithei mahmah uh hi, cin hong genbeh lai hi. Thamlo in Pu TuangNeng minkilawhna min zong pawl khat om aihteh Pu TuangNeng pen Mikangte hun pek in hong lut mah hidi, Muizawl Suante Beh Tangthu tawh kisai ka ciaptehna uh hi ci’n 18th March 2013 in Pu Gin Do Lian hong genna mah kikipsak hi. Amah pen Muizawl khuami sung pan Khanghaam pen khat ahi hi. Mualzawl khua kihaalkhit hun mah pan Pu HongKhual leh Pu SonKhat zong Phaileeng zuankikphot in Khuangnung, Singmual leh Tuilangh khuasatna dong ah kihelsuak uh ahihman-un Tuilanghte in kiciamteh khawm uh hi. Piantit paite hong ciah khit(1920)ciang in Hausa ThawngKhoThang hun sung in Lunmual khua pan Philnak khua ah Beh tuamtuam pan Inn tampitak in peemkhiatsan leuleu uh hi. 1970 kiim pawl pan Sawbwa leh Kalaymyo zuan in tampi lalsuklai uh hi. Zampi khua ah Pu ThangDam’ suan leh khak khempeuh lut uh ahihman-in Saizang Awsuah zang pawl khat kibehlap leuleu himah leh tuhun in Kalaymyo leh Yangon khawng ah teengsuk zaw uh hi. Pu Phut Thang’ tute atamzaw Tedim Gamsung ah teeng uh a, adiak in Lunmual, Tuilangh; Philnak, Muizawl …cih bang in khua tuamtuam ah mun leh gam nei ciat uh a, 1950 khit pan tunidong Inn 10 valdeuh khawng zong Tedim khua ah Inn mun logam tawh teeng pan uh hi. Sanggamdangte pen Tahan, Kalaymyo; Sakhangyi, Sawbwa; Tamu, Yangon …etc, cihte ban ah Gamdang ah zong tawmtek ki om panta cih ding hi a, mimal pen kitamnaihetlo mai himah leh Eimau’ tunbanna gamciattek ah mun leh gam mah tawh kikhual tak in ki khuasa ciat cih ding hi. Tedim, Kalaymyo leh Yangon Khuapi aa omte pen Biakna lam nasep bulphuh zawdeuhte hipeen uh hi. Gamdangpaite ateengsuak thei pawl zong om kawmkawm ta-a, kikhualna tak tawh nasep hanciam uh ahihman-un pahtaakhuaithei mahmah uhi.