Monday, 8 June 2015

Sikhum, Zunkhum Natna

A Sunga kihel thu te: Sikhum - zunkhum (Diabetes) natna ih cih bang hiam?  Insulin in bang sem hiam?  Sikhum natna nam tampi lakpan nam thum  Kua te’n sikhum natna ngah baih deuh hiam?  Sikhum natna ka neih lam bang ci theih ding ka hiam?  Sikhum natna bangzah in lauhuai hiam?  Sikhum natna neih teh ki bangci kep ding?  Sikhum natna a ki daal thei hiam?  Sikhum natna ngah kha hiam?  A baih a ei - le - ei kisittawm theih nang a om hiam?  SI KHUM- ZUNKHUM (DIABETES ) NATNA IH CIH BANG HIAM ? Sikhum - zunkhum natna pen i pumpi adingin a thupi mahmah "insulin"tawm piang lua <ahih kei leh> piang lohna hang ahihi. Insulin i cih pen in, zel pana piang ‘tha’ (hormone) nam khat ahihi. Sinkha pan ong piang Insulin ii nasepna dan hih bang ahihi. Na neek ante na gilpi sungah a kigawi khit teh a tamzaw pen akhum nam khat a hi "glucose " in kikhel - a, tua akhumte pen sisan sungah hong kizeel in pumpi’ a ding tha ong pia hi. Glucose - te pumpi taksa sungah a lutna dingin insulin in lam hon’ saka, tua glucose - te taksa sungah a tun ciangin pumpi adingin tha hong piang hi. Sikhum - zunkhum natna a nei mi khat ii pumpi sungah, insulin tawm piang luatna hang ahih kei leh a piang lohna hangin a sisan sunga om glucose - te pen taksa sungah lut theilo - in sisan sungah na kikhol toto hi. Tua bangin sisan sungah glucose hong tam luatna pen sikhum - zunkhum ngah ding cih hong kilahkhiatna lim ahihi. (Theih ding: I si a khum nak leh i zun zong hong khum pah ahih manin sikhum leh zunkhum pen a kibang hi lel hi. Kammal lawhna a nuam dingin hih lai sungah diabetes natna pen sikhum ci - in tomlawh ni.) Sikhum nam tampi lak pan Nam Thum Sikhum natna pen nam tampi om-a tua lakah anuai-a nam thumte kitam ngah deuh hi. Type 1 (nam khatna) Sikhum natna a neite lakpan 5-10% in hih nam khatna sikhum nam te ngah uh hi. Naupangte leh khangnote lak ah kimu pha deuh hi. Sinkha sung aa Insulin a piangsak samalte (cells) a kisiatna hangin i pumpi sungah a kisam Insulin kingah nawnlo a, tua hang in hih bang natna nam hong piangkhia ahi hi.  Type 2 (nam nihna) Sikhum natna a neite lakpan 90-95% in hih nam nihna sikhum nam te ngah uh hi. Kum 40 pan a tungsiah, a diak diak kum 55 tungsiah, a phate tungah kimu thei deuh hi. Ahi zongin tuhun ciangin a thaulua naupangte/khangmoi laite tungah zong piang thei veve hi. I pumpi in Insulin piangkhia sak napi-in a kicinga ngahzawh lohna hang ahih kei leh Insulin in na a sep zawhlohna hangin hih natna nam hong piangkhia ahi hi.  Gestational sikhum (Naupaaite ngah sikhum natna) Naupaai nupite lak pan 2-5% in hih sikhum nam ngah thei uh a, nau a paai ciang bekin kimu pan ahi hi. Hih bang sikhum namte pen naupaai sung bek kinei-a, nausuah khit ciangin om nawn-lo thei hi. Ahi zongin, hih sikhum nam a nei nupite a kum a tam ciangin sikhum natna nam nihna (Type 2) ngah thei uh hi. Kuaten Sikhum natna ngah baih deuh hiam? Mi khempeuh in sikhum natna ngah thei hi. Ahih hangin a nuai-a kigelh teng in ngah thei pha diak uhhi.  Kum tam na: Sikkhum natna nam nihna (Type 2) pen kum 40 tungsiah te’n ngah thei phadiak uh hi.  Cidam na tawh kituak kimawl ngeilohna leh thauluatna: Sikhum natna nam nihna (Type 2) pen khanghamte banah khua- ul suah nadingin a kimawl ngeilote leh a thaulua te’n zong ngah thei hi.  Khanggui zui sikhum natna: Nam khatna (Type 1) leh nam nih-na (Type 2) pen khanggui zui-in kingah thei hi. Nu leh pa ahih kei leh pianpih sanggam te’n a neih leh nang zong a nei thei ding na hi hi.  Naupaai sungaa kinei sikhum natna (gestational) a nei ngeite  Nau suah ciangin pound 9 (5 kg) a val nau a nei ngeite  Tua ban ah sikhang natna, cholesterol (athau) hoihlo neihna, Lungtang natna cih bangte hangin zong kingah thei hi.  Sikhum natna ka neihlam bang cih theihding ka hiam? Sikhum natna nam khatna Sikhum natna nam khatna i neih teh a nuai-a bangin ci noplohna tuamtuam kituak thei hi.  Dangtak luatna  Zun tamna  Gil kial detna  Gihna kiamna or gawn semsemna  Gim luatna  Mit mialna  A nasiat mahmah teh_ khua phawklo thei, ki sibup thei hi(coma) Sikhum natna nam nihna Hih natna a ngahte a tam zaw in a neih lam uh thei pah lo uh-a, a nasiat luat ciang tua natna tawh a kizom natna tuamtuam (complications) hong ngah ciang bekun thei pan uh hi. Natna hong nasiat luat ciangin a nuai-a bangin ci noplohna kituak thei hi.  Dangtak luatna  Zun tamna  Mit mialna  Vun keuna leh vun keuna hanga cithakna  A dam hak meima neihna  Sikhum natna bang zah in lauh huai hiam? Sikhum natna nei napi-in kidop lohna leh zatui tawh kibawl lohna in, a lauhuai natna sia te ong ngah sak beh thei hi! Kidop lohna leh zatui tawh kibawl lohna hangin sikhum khang semsemin, sihui neute leh thaguite kisiasak hi. Sihui neute a tam penna mun ahi mit, kal, lungtang leh khuakte sukha a tuate kisia sak phadiak pah hi. Tua mah bangin thaguite a tam penna mun khut dawn leh khe dawnte sukha ahih manin in a vot a sa leh a na phawk theihna kiam sak hi. Tua hangin i liam lam zong kiphawk lo thei-a, meima zong dam hak pah hi. Sikhum natna pan hong piang beh thei natna pawl khat in:  Sawtpi khuaphawk lo, sibup (coma)  Mit siatna leh mit khuamuh lohna  Kal siatna  Lungtang natna  Pumlang zaw natna  A vot, a sa phawk lo-in ci leh sa hikna  Khe ah a dam lah meima neihna leh tua hangin khe tankhiat kulna hi.

Singngah Nisim nekding hoihte

Tulai zatui lam mi minthang te leh Scientist te muhkhiat thak pen (banana ) nahtang hoihna lam a hihi.Gilpi Cancer natna tawh zato lum 80%pen nahtang nengei mello te ci uhhi.Nahtang nene ten pen gilpi cancer a ngahding 40% dal ci uhhi.Leitung ah pasal ten a sihlawh pih uh nambat 1 na pen gilpi cancer ci uh hi.Numei ten bel a sihlawhpih uh nambat 3 na pen gilpi cancer ci uhhi.Nahtang sung ah "laccin"zatui namkhat om a,tua zatui pen AIDS natna nei te ading in bang a hoihmahmah khat ci uhhi.A hizong banla pen a minduplua,a minzunlua te nelo ding in,a min tung te bek ne ding ci uhhi.Tangkha HoihnaTangkha pen sisan sunga a khum omding te dal in nalawn khia pahpah ci hi.Zun khum,si khum piangsak ding te nasiatak in na dal hih tuak hi.Ni sim e nek an leh tui pan e pumpi taksa a siasak thei na tampitak dal ci uhhi.Tangmai HoihnaTangmai nasepna pen a tuamkhat hi leuleu a,tangmai pen sisan a khumsak thei ding te lak teptehna pakhat"Glycenic Index (GI) kici pen sisan khumsakthei telak ah a niampen khumna a nei hi aa, nekden ding in hoih mahmah ci hi.Tangmai in e sisan sung a omdan manlo khem peuh lemtuah ci uhhi.Phulun Bulkang Hoihna(Garlic)Phulun bulkang in pen 'Allicin' cih sisan paisuk,paitohna lampi siangsak thei hi.E pumpi tunga om (Cholesterol)hoihlo te pen garlic in lawnkhia pahpah cihi.Garlic sung ah Sulphur Amino Acid 'L-Cysteine a neihman in,taksa sung 'guu'(Toxin)a lutthei te khua-ul,zun leh eek lampi pan na paikhia pahpah ci hi.Tua bek hilo Amino Acid 'L-Aginine cihnei a,e taksa(Muscle)nasepna ah hatna pia cihi.Natna khatpeuh nei a e ihmut theihloh ciang,e taksa (cell)sunga om hatna hongpiakik dingin 'Nitric Oxide'kisamzel a,tuapen Garlic sunga om 'L-Arginine' cih in nasiatak in sem thei ci uhhi.

Ha nawtdan

1. Atam zaw te in-99% ha nawtdan kisiamlo hi.2. Ha amann taktak a nawt kisam in, Ha Siavuan (dentist) te dot limlim ding kisam hi.3. Ha pen nakpi tak a nawt kisam lo hi.Ha ni ading a na lo pen ding in nawt hoih hi.4. Ha za (toothpaste) man tamlua kisamlo hi.5. Ni khat ah nih vei nawt ding hi.6. Ha nawtna (tooth brush) pen kha 3 sial in laih in.7. Na ha pen apak ding a nawt theilo hi teh.Ha siavuan te bek in pak sak thei hi.Na hih thei pen, nisim a na nekna leh nadang akibelh te, siangsak hi lel hi.Ha bal sa pen bal den ding a, na siangsak thei hilo hi.8. Ha za akhauhdeuh zat kul lo hi.Plain toothpaste (ha za akang) zang hoih pen hi.9. Ha siavuan te kiang ah kha 6 hal sial in ki en sak zel in.10. Ha heng ( lung in ne) cih pen om den ding in bei ngei lo ding a, thuk thei mahmah hi.Na ha a heng leh anat ma in nawt limlim in maw.Maan:Ha nawtdan kiletlo hi, athei nuam te in Ha siavuan te kiang ah kilak a dong ding hi.

Kamsung huih luatna

1.LEII HANG IN KAMSUNG UIHNALeii hang in kamsung auih thei na a om lam akitheihna te pen leii ah ankan pak zawng dal khat a omna a hih keileh ih khut kuat tung liat takciang a giim nam namsia mahmah te ahihi.Leii siangsak na ding in haza tawm la inla leii kiatna tawh kiat ding ahihi.2.HA NII HANG A KAM UIHNAHa nii pan sisan hong suak khia thei hi.Ha kawmkal siangtho na abawl lo te hi thei pha diak hi.A zenzen in ha hawlhna tawh hawlh leng zong na ding hi.3.GAWL SUNG, NAKSUNG HANG A KAMSUNG UIHNAAw huutna, gawl sung ciang do ah ii aw suah haksa na te tawh kikop in piang thei hi.Ki tuak pih loh za te nekna hang in zong piang thei hi.4.MI TE KHAUSAK DAN TE HANG A KAM SUNG UIHNAAn tawn ne in ngawng na ding a kibawlna in kam sung uihna suksak thei mah bangin bawng nawi leh Chess nekna, coffee dawnna,zatep na leh lungsim gimna, lungsim zat luatna (stress) hang in ah zong kam sung uih sak thei hi.Kam sung namsiat loh na ding uih loh na ding in sep ding in cial 6 in kikoih a kam uihna abei ding hamsa lo hi.A nuai a 6 te bang lian a na zuih leh kam sung a nam hong hoih suak ding hi.1.Annek khit sial na kam khuah siang in.Leii kiatna tawh kiat in. Leii kiatna in an neng te leh bacteria lungno te zong pai khia hi.A siangtho kamsung ii nam in ih om hong nuamsak ding hi.2. A kisam van te zat ding kilawm hi.Ha nawtna pen amul nel te zat ding hoih hi.A zenzen in leii nawtna zat ding na neih kei a leh sikkeu tawh kikiat thei hi.3.Zingsang khatvei nitak khatvei ha nawt in.A nel nitnet ha nawtna zang in.Ha nawtna kung pen a bem ding in peii in la minute nih sung nawt in.Nak pi tak in neng kei in.Ha atung tham te kisia thei hi.4.Na kamsung keu sak ken!Tui dawn pah pah in.Zu (alcohol) a kihel a kibawl kam khuah nate zang kei in.Zu dawn leh zatep in kam sung keusak hang ahihi.5. Ha nii natna na neih a leh ha siavuan te kiang ah mann mann in ki ensak in.6.Coffee leh adang acib akihel ahi, gas akihel a vot (soft drink) te dawn kei in.Hih an te na nekkhak a leh zong na nekkhit minute 5 khit ciang akhum kihel lo PK te khaaii in.Tua in ciltui hongpusuak sak a acib pen hong gawi zan ding hi.Laisim akua ma peuh kamsung giim namtui nei ciat ta un.

Sing hoihna

Sing ( Ginger) a hoihnaSing pen cibawk leh ci le sa natna kiamsak thei ahih manin nek zel hoih hi. Tua bek hilo in gilnat teh luaksuak sungnim thei ahih manin tuateh ne lecin hoih hi(Zonu Tongluan).Khanglui ten gilna khat peuh adamna dingin Siampu ten Gilna pa gil( a lai zang) phuisam in Singphih sak uhhi. Tua Sing hangin adam zong hi aa, a upna uh hangin zong adam na hizel hi.Meh limnono ih bawl ciangin Sing tawh bawl khawmleng cidamna ding bek hilo meh limsak tuam hi. Khualam ah ka om lai-in Tuimang lui dungah Ngasa ka beng zel uh aa, tua Ngasa leh Sing khawng, Khanglang khawng...cih bang Ngasa tawh zohuan ngiat leng limsak mahmah hi. Ngasa icih leuleu pen lungtang natna dalsak na hi sawnsawn hi. Hih bang teng nekhawm den ihih manin Zomite mi tetan mah ki pha hi. Tua bek zong hilo naupaai laiten Ngasa kalkhat in a tawmpen nihvei ne hamtang leh naupangte a khuakciim sak, a mitciim sak hi kicihi.Ih tenna gamgam ah Sing( Ginger) a zangh siam dingin ih ki lam-en hi.

Zunkhum Natna ngahte ading

Zunkhum Natna Ngahte Ading Zatui Hoih Pen
Lei tung zatui lam misiam te'n adam zawh pakpaklohuh,"Zun Khum"natna pen mimal kimin neihziau thei ahihmanin,a thei nuam khat leh nih i omkhak leh cihna tawh kongsuaksak hi.Hih pen zunkhum natna kum 25 sungbang a thuak Taiwan mi,Daneil Chua Kheng Wen kum(64)mi i a gelhkhiatna pan a kila kik a hihi.Aksa leh Tanphaya Huankhawm Ding-----------------------------------------------------Ak pumkhat,a luu tan,akhe tan ding in...Paaiding..Apumpi teng leh Tanphaya pum 5,phel 4 ta a phelsa leh tui a minkhopnading tawh bel sung khatah huamkhawm dingin,ci tawm khahding....Tanphaya teng aksa tawlam ah leh a pangtengah koihdin...Nai 1 sung nahuankhitteh a aksa tui teng leh aksa neding...Kha khat 3 vei or 4 vei bang neiding ci hi.Daneil inbel kha 3 khitciang dam vilvel in,tulaitak tua adamna thu zunkhum natna nei khempeuh lakah theisak nuam in a tangkoko lai tak ahihi.

Bang namte hiam i'zuih,

Bang namte hiam i zuihzuihMi khangto dingte leh mi khangsuk dingte in ki demna nam khat neih ciat uhhi. Ki demna lo tawh khangto ding baihlo aa,  khangsuk ding zong baih tuanlo hi. Ki dem cihteh mikhat tawh ki ciam khol in ki demna om aa, lungsim tawng ah mikhat thuhoih/thusia tawh demna cihte om hi. Alexander the Great in a khan sungin gal lel ngeilo hi. India atun ciangin “galsim nading om nawnlo maw” ci-in kap liang hi. Khat vei a galkap mangte tawh zudawn peuh  kidem in nuamsa mahmah hi. Tua zudawn kidemna na ah alawm it pen khat in zu thawl 18 adawn khit phet in si pah lian hi. Tua zawh asawtlo in, aman zong zu thawl 9 bang  adawn leh cisanat ngah in si hi. Asih in kum 33 pha pan hi. Gal lel ngeilo in leitung lumlet hi. Leitung a-uk pa amah leh amah ki-uk zolo hi. Mi tawh i kidem pihpih bang namte ahialeh, thu gina lo peuh tawh lai ki thukthuk ihihleh i thu theihna kiamsuklam a ki manawh semsem ding hizaw hi. Bek thamloh in ki lempih ki neilo ding hilai hi. Siatna hoihlohna lampi zuihding baih mahmah mawk hi. Nang bek hi keiteh mi khempeuh hi. Mihing lungtang ahoih khat beek omlo hi. A ki dekzo, a ki kemzo vilvel te thuhoih ah a paizo hi bek hi. Huatna elna cihte ki dem khavak lakleng beihun nei ngeilo ding hi. Zuih ding pen baih sawnsawn hi. Ih zuih khakleh kuama theihloh in lunggim ki guang ki hilel mawk hi. Ih sung i lai-ah gilo khat a kemkem ki hi sawnsawn hi. Tua-in phat tuamna pia cih thadah nuntaakna namsia sak lailai hi. Amah leh amah a ki ukzo mite khangtoh lam manawh semsem aa, a ki uk zolo te khansukna lam ah nawhpai mahmah hi. Thuhoih tawh mi adem mikhat khangto hanhan in, thusia tawh mi adem mikhat khangsuk semsem hi. Na ut ut na lampi zui-in kongpi ki honsa in om den hi. Ki puahphatna a neih mikhat khangto semsem cih mu ing. Bang namte in lungsim hong sukha aa, bang namte zui ka hiam cih ni simin ki en pha zel ni.

Zomi leh Pilna

1. Pilna Ih Cihin Bang Hiam?Pilna ih cihin degree sangpipi neihna himasalo hi. Zomi pawlkhatte’n Ph.D, degree ngahte , mipil in ih ciamteh hi. Khiallo na pi in, dikkhinlo hi. Ih pu ih pate in laisinlo, siamsinlo, Ph.D degree cihte neita kei leh uh, na pil mahmah uha, u leh nau kizopna, khua leh tui kizopna leh vaipuak nasepnate ah a dihmun uh nazo pha mahmah uh hi. A taktak in, siamna om a, siamna khitciangin pilna om hi. Pilna ih a tawpna ah ciimna om hi. Mipil hihding sangin mi ciim hihding a kisam zaw a hihi. Mipil pawlkhat te ciim khinlo uh hi. A hizongin pilna leh ciimna a thuahkhawmte ahih leh kuamah in zozo lo ding hi.Ciimna bek ih thupitsak samhangin, pilna tawh a ki thuah kei leh, saupi paizo tuanlo ding hi. Pilna in ciimna tawh a ki thuah kei leh, a langbai khe tawh ki bang hi. Ph.D thuap 2, 3 ih nei phial zongin ciimna tawh a ki thuahkei leh mite thusimna leh, mite muan leh suan kisuak zo thei taktak lo ding a hi hi. Zato siavuan (medical doctor) te sepkhelh lei kivukna a, mipil haite sepkhelh, mihaite ki vuk hi. Siamna leh pilna zong thupi mah, ahi zongin a thupi penpen in ciimna tawh ki thuah pilna ahi hi.  (Hong nusia sa Rev. Hau Za Cin (Zangtui) in ZCLS Meeting ,October 1999, Kalaymyo Baptist Church ah Sermon a piaklaitak in tu laitak a laigelhpa zong va ki helkha a, laigelhpa in ama ciapteh dan in hong suahsak kik ahi hi.2. Pilna Bangci Zon Ding?Greek mite sungah Socrates, Plato leh Aristotle te mipil, misiam, thu ngaihsutsiam inki ciamteh uh a, a minthang vangvangte a hi uh hi. Zomite in mipil a ih gen Pu Song Theu tawh ki bang kha dingin ka ngaihsun hi. Khat vei Greek gam Athen khuapi sung a om, singkungpi nuaikhat Socrates tawlnga in tu hithiat hi. Socrates pen Greek mite sungah mipil mahmah khat a, a ki ciamteh hi a, mite in zahtak in a minthang mahmah khat a hi hi. Tua bangin Socrates singpi nuai, tutna tungah sunkim laitak tawlnga in a omlaitak in, tangvalno khat hongpai a:‘’Socrates aw, bang na cih leh pilpeuhmah na hiam? Na pilna, na kisindan na thusim hong gen dih in ‘’ ci in tangvalnopa in pilna a ngahna dingin tua bangin thu a dong ahi hi. Tua ciangin, Socrates in, tua tangvalno kiangah ‘’pilnnuam takpi na hiam?’’ ci hi. Tangvalpa in ‘’pilnuam takpimah ing’’ a cihciangin, ‘’ka nung hong zui in’’ ci in ki zuisak a, tuigeiah paipih hi. Socrates in tua tangvalpa; tuisungah paipih a, tanngvalnopa maitang tuisungah phumcip hi. Tangvalpa tuisungah a omciangin nak theilo ahihman in, a nuntakna ding in a thaneihzah in diangin, kitom a, tua ciangin suakta hi. Tua khitciangin Socrates in, tua tangvalno kiangah ‘’tuisungpan na suahtak theihna ding, na sihloh na ding, na kitom a, na hanciam bangin pilna zongin hanciam le cin mipilna suak ding hi’’ ci  hi.Man hi. Dik hi.Zomi te misangin ih pilnop zawk a, ih siamnop zawk leh mite sang in hanciam zawk, kulkal zawk, tha leh ngal gimzawk, tawlzawk zek mah kisam ding hi. Khuaulte zong mitesangin a luanzawk zek kisam ding dan na hi hi. Khatvei USA President a 16 napa, Abraham Lincoln suahni khatin USA gamsung ah limsuaih kidemna om hi. USA gamsung a om sangnaupang tampi te in tua kidemna sungah ki helciat uh hi. Tua limsuaih kidemna sungah a khatna a ngah sangnaupangpa pen Los Angeles pan ahi hi. Tua pa in hih bang in limsuai hi. Bi inn kisia nipniap khat suaimasa hi.(Abraham Lincoln khankhiatna innneuno, bi inn a gennopna a hi hi). Tua bi inn ii a tung inches, letmat 4 ding khawng a ki halna ding mun ah USA President te zumkahna, Innkangpi (White house) lim khat suai hi. Tua ban ah tua bi innsia khat leh Innkangpi (White house) kahlei khat tawh kizom sak hi. Tua bang teng a suaih khitciangin, tua kahlei tungah, laigelh a, ‘’ kahleitung ah a kahnuamkhempeuh  kikah thei lai hi. A hi zongin a dawndong, a tawp dong tuna dingin khuaul nakpi in luan kul/kisam hi’’ ci hiZogam bekah omnawnlo in, Zomite nisuah, nitumna, sak leh khang ah ih ki khenlaitak in, pilna sinna ding hun a neinawn lo nu leh pate a hih leh thutuam hi. Tua hilo a, khangno pilna sintheihna ding hun a neilai khangnote in, pilna mah ih zon masak tangtang ding thupi ding hi. Ih gam ih lei ah ih omlai in, bangmah siamna leh theihna ih neihloh hangin hong ki simmawh tuan khollo hi. Migam ah ih omciangin pilna neilo, siamna neilo a ih ompen na mahmah hi. Mite in hong sim mawh in, mite utloh nasep teng kisem kha hi. Pilna, siamna sinding zong a thubaih lo khat ahi hi. A hizongin Socrates in tangvalnopa tuisung ah, aphual takciangin, a nuntak theihna dingin, tangvalpa in hanciam in, thasana, suahtakna a ngahbangin, nuntak nuamzaw, nuntak lemtang zaw ih ngah theihna ding leh mite simmawhna ih thuakloh na dingin pilsina, siamsinna thupi ngaihsut in, hanciam ni.3. Zomite Kisap Infrastructure Himasa lo, PilnaZogam, Kawlgam sungah khantohna a om theihna dingin lampi ki bawl in, lei ki bawl hi. College, University building hoihpipi kilam hi. Inn sung vanzat, setzung (factory) sung vanzat infrastructure hoih nono ki nei hi. Inn hoih pipi kilam a, infrastructure hoihnono a sungah kikoih kizang hi. Lungdam huai mahmah hi. Ih Zogam ah lampi hong kipuah in, sanginn hoih, hotel leh vanzat hoihnono hong kizat ding, hong kipuah ding, infrastructure hoihnono zat ding ih lunggulh mahmah hi. Lunggulh ding mah ahi hi. A hi zongin tua te sangin ih kisap zawk in siamna leh pilna a hi hi.Germante thu kizakna News sungah ka simkhak thu khat kong hawmsawn nuam hi. China te in Africa gam Congo, Tanzania, Zwimbabwe gamte ah sumtampi bei in investment bawl uh hi. Lampi bawlsak in, leibawlsak uh a, mawtaw bawlna cih bang a kipan setzung (factory) hoihno no lamsak, bawlsak uh hi. Ih gen gam thumte lampite hoihmahmah, factoryte zong hoihmahmah hi. Lungdam pih hang. A hi zongin China te’n a pilna uh hawmlo uh hi. Hihgammite a dingin China te in pilna investment bawlsak lo uh hi. Abawlsa uh lampi te kisia ta, a bawlsa uh factory (setzungte) te kisia ta, ih gensa gam thumte in tua lampi leh setvan te, a bawlkik theihhna ding un, pilna kicing neilo uh hi. China te bawlsaksa nate a mawkna pi hongsuak ta hi.Tua hi a, Zogam ah factory kisam hang, inn leh lo, lampi hoih ding,  kizopna nuam ding thupi mahmah hi. Infrastructure hoihnono te ih innsung ah zangzo ding cih zong thupi na pi in, tua te sangin, ih gen infrastructure te bawltheihna pilna ih kisam zaw hi. Paunak ah, Mite ngasa napiak sangin, ngasa matdan sinsak in a kici thu pen, thu dik a hi hi. Pilna leh siamna a omnak leh infrastructure hoihnono te in hong zuan ding hi zaw hi. Tua man in, ih gam ih lei ah ih kisap in, infrastructure hoih nono te himasa kei, pilna leh siamna hi i cihna tua hang a hi hi.