Thursday, 7 May 2015

Gilsung ah Naungek in bangteng theiman,

Gilsung ah naungek in bangteng thei man

Kha kua sungin nu gilsungah a om naungek in theihna tuam tuam nei man hi. Tuate lakah nam sagih a nuaia bang ahi hi.Lunggimna thei:

Nupi gaai te a lunggim ciangun a sung-ua a paai naungekin na thuakpih hi. Tuabang hun ciang gil sunga om naungekin a khutveilam tawh a mai zawt kuam kuam thei hi. Tua pen amau leh amau a lu a kidal sawmna dan uh hi. Lunggimna pan kidal sawm vial uh hi. Lunggim naupaai ten a sunga naungek gimsak hi. Ahihtheihleh naupai numeite pen a lungnuam thei thei a om ding hoih hi. Pasal leh innkuanpih dangten zong naupai sung pen ngeekbawl mai ding. Mi gaaite lungmuang leh suakta taka omsak ding thupi hi. Banghang hiam cihleh a lunggimna uh a sungah a paai naungek adingin hoihlo hi.

A lim thei:

Gaai khit kaal 20 na pan gilsunga ta in lei tawh theihna(taste) nei ta hi. Anu neek khatpeuh a sunga ta in zong phattuampih hi. Nu sung pan a lim leh limlo theihna tawmbang nei khin uh ahihmanin hong pian khiat uh ciang duh deuh nei uh hi. Gentehna in gaai laia carrot a tam neek khat ii’ ta in carrot a ne ngeilo khat ii’ ta sangin hong piankhiat ciangin carrot lim-sa zaw ding hi. Naupaai lai in a hihtheih leh ann lim mehlim kine sakzo leeng hoih hi. Nute neek khempeuh a sunga naungekin na phattuampih hi.

Lungdam thei:

Gaai khit kaal 36 na panin naungekin maisuah a tuam tuam nei thei ta hi. Tua pen 4D ultrasound pan in kimu thei hi. Naungek mitsi in nui thei hi. Gilsung banah a pua lama thawmgingte za thei ta hi. Nuamna launate kiziatna tawh kilangsak uh hi.

Nauawihla za thei:

Sinna khat pan naungek ten nu gilsung pan nauawihla za thei ci hi. Khathum sung bang nisim in nihvei nau a awihla a sa zelte a gilsunga nau tawldam(relax) tuam hi. A lungtang kisai(heart beat) zong zekai tuam ci hi. A zak ngei uh nau awihla za le uh nuam uh hi. Nu sunga naungekin a innkuanpihte aw thei ci lai hi.

Kap thei:

Naungekte a pianma in a nu sungah kap thei ci zen hi. Ahizongin a gin ngaih bel hilo hi. Third trimester kiim pan ultrasound microphone tawh kithei hi. Emotional reactions pawlkhat record theih in om hi. Khitui luang, a lunggim ciangun kamka banah sa-ik thei lai uh hi. Kaal 35 na panin naungek kizia in tang thei hi.

La ngai thei:

Third trimester khit ciangin la khat tamveipi ama kiang naiah kihong ngai thei banah ciamteh thei ta uh hi. La tam a ngaite la a ngai ngeilo te sangin a khuak hatzaw ci hi. Tua manin gaai lai in la hoih nono ngaih ngaih ding hoih hi.

Khutme tawp thei:

Third trimester panin naungek in a khutme tawp(muam) kipan ta hi. A khut leh a kam banah a lu zong tangsak thei hi. Ultra sound panin naungek in a khut a tawp kimu thei hi.

Na Tate'n Nang hongsu'nleh nalungkim diam

Mihing nuntakna ah Pasian thupha lian mahmah a kingaihsun khat pen tate ahi hi. Sum leh pai kizong thei-a, inn leh lo kilam thei-in, pilna siamnate zong kisin/kizong thei-a, ahih hangin eima hanciamna tawh ta kinei theilo, tanu tapa ding zong kitel theilo hi. Pawlkhatte in tanu tapa nei dimdiam a, pawlkhatin tanu bek a neih lai-in pawlkhat in tapa bekbek nei ta leuleu zel hi. Mihing thuneihna omlo ahih manin kitel theilo hi. Nupa kop khat in suan leh khak a neih theihna a hang khat bekbek om a, tua pen Pasian thupha hang ahi hi. Bang hang hiam cih leh nuntakna a piangsak Pasian ahi hi. Tuhun leitung pilna a san tawh kituakin mihing ngeina lo tawh ta neih dan nam tuamtuam a kizat theih sam hangin, tua nangawn zong Pasian in nungtasak kei leh ahithei thu hilo hi. Nupa khat pen tate hangin innkuan bukim/picing suak hi. Tua i cih ciangin ta neilo nupa pen innkuan hilo a ci nuam i hi kei hi. Tuhun ciangin nupa tampite ta neithei gige amau nasepna awlmawh zawkna hangin ta neihloh ding a telzaw zong omta hi.Zomite in tate tawh kisai kammal zat zangkhai pawlkhat i nei hi: A pa mah banga pil, a pa suna thanuam/thukhual, a nu mah suna kamsiam, a nu banga migi, ai’h kei leh a hoihlo lamte zong, a pa suna lungtom hilo dia? A nu banga lungsim sia hi, a pa banga ama thu lo thu salo, a nu vunhawk linlian hi. Lai Siangtho in tate pen pate adingin minthanna lukhu a cih bangin, tate hoihna khatpeuh nu leh pate minphatna kipia paha, tua mah bangin tate siatna/hoihlohnate zong nu leh pate mah kikawk pah lianlian hi. Tua pen Zomite ngeina khat hi. Tate in pumpi ci leh sa, mel leh puam bek hilo-in lungsim puakzia ah zong nu leh pa kisun hamtang hi, cih kician mahmah hi.Tate’n nu leh pate sut ding pen mihing ngeina hi-a, ahi ding mah a Pasian bawl ahi hi. Na tate’n nang hong sun kei mawk leh na heh nuam zaw phial ding hi; bang hang hiam cih leh hih in huapa/huanu sun cihnopna lungim piang baih hi. Ahih hangin limphatakin lungngai kik lehang tate’n nu leh pate a sut ding pen ahi ding mah hi, i cihnop hangin kisun kei le’ng hoihzaw ding hitah! a cihhuai na mun zong om hi. Pasian hehpihna tawh tapa khat ka neih khit ciangin tawlkhat sung ka lungsimah ‘na tate’n nang hong sun leh na lungkim diam?’ cih dotna hong lian mahmah hi. Mihing ngeina banga ta neih theih pen thupi mahmah napi’n tua zah mah a thupi khat pen, hong pia Pasian deihna bangin tate i kem/pantah siam hiam? cih ahi hi. Mihing nuntakna pen a gen hakpi khat hi. A kikem/kipantah ngekngek ta tampitak siatna sungah bual uh a, a kikem/kipantah hetlo ta tampitak mah siatna pelin hoihna tawh nuntakpha a zang zong tampi mahmah om veve hi.Hih anuai-ah tate in nu leh pa kisun ahihna leh i kisutna pawlkhatte zong kisun kei le’ng hoihzaw ding ahihna i kikum ding hi.Lim leh Mel Kisun: I innkuanpih khat midangte’ naungek suak tung en a pai hong ciah ciangin a kidong hamtang pen “kua sun ahia? a nu tawh a pa kua sun zaw ahia?” hi se hi. Naungek in a nu leh a pa khat zawzaw sun leh ahi ding mahin kingaihsun hi. A nu leh pa’ lim sun het kei leh lamdang kisa dinga, kimuanmawhna piang ding hi. Hoihna lam a kisun pawl a om bangin hoihlohna lam a kisun citciat zong om sese hi. Nu leh pate adingin zong tate in hong sun kei mawk henla midang peuh sun leh a dahhuai ciang bekah beilo dinga, kimuanmawhna hong piangin kisiatna nangawn hong tun thei ding hi. Tate in nu leh pate lim leh mel leh ci leh sa suna a om citciatna pen Pasian bawl mihing ngeina hi-a, a lungdamhuai thu hi zaw hi.Khatvei mi khat in “Na pa sun na mahmah cia?” ong ci-a, kei zong “ka pa sun nong sak leh ahi ding mah ahih manin lungdam ei, ka sut loh khak ding a lauhuai zaw hi” ci-in ka dawng hi. Ka pa a theisa mi khatpeuh tawh ka kimuh tungin kimeltheihna ka kibawl zawh uh ciangin “Pu Nok Swan Lian ta hidinga kong upmawh mah” ong nung cih thei bang om ahih manin tuate in ka pa sun ka hihna kilangsak hi. Tate in nu leh pate lim leh mel hoihna leh hoihlohna, vomna, ngona sutna pen nu leh pa’ lungdamna hi zaw hi.Gamtat Luhekzia Kisun:Gamtat luhekzia kisun hamtang hi. Gamtat luhek manlang mahmah nu leh pate tate tuabang hamtang zaw deuh a, a zia nei mahmah te’ tate zong na zia nei citciat se hi. Lenglado siam, kamkhum kamnem a zang siamte tate in nu leh pa a sut bangin kam khauh a zangte tate pen na tua cilo tuanlo hi. Nu’ mizia leh pa’ mizia kibang kimlo ahih manin tate lakah zong pa a sun zaw deuh leh nu a sun zaw deuh om lai hi. A nih a lakhawm zong om veve hi. Papi khut nasep siam leh nupi khutzolte zong a tate un sun hamtang hi. Nu leh pate sisan pana piang tate a hih manin siamna lam leh siamlohna lamte kisutna zong a lamdang hi kei. Lungsim Puakzia, Uk leh Deihte Kisun: A lungtom mahmahte tate lungtom zaw deuh hamtanga, a lungduaite tate zong na tuaci kawikawi hi. Uk leh lunglutna, duh leh deihte ahih leh a kisun tampi a om tei hangin a kisun hetlo zong om thei veve hi. Hih pen a hun leh a mun in zong sai dingin ka um hi. Leitung khantohna tawh kituakin zong tuate kilamdang ding hi. Mihing khat i uk leh deih pen kikhel khel ahih manin hih tawh kisai-in a kip om theilo hi. Ahih hangin lungsim puak zia ahih leh kikhel lualo hi. Piangthaklo khat a pianthak ciangin a milui nuntakzia leh lungsim puakzia kilumlet thei hi. Hih pen mihing bawl theihloh Pasian vangliatna nasep ahih manin thu tuamin ngaihsun ni. Ahi zongin mihing ngeina ah nuak theihna leh lungduaina, lungkiat baihna leh thuakzawhna, lungtomna leh lungnemna, migitna leh duhgawlna, itna leh huatna cihte a tangpi-in nu leh pate kisun hi.   Bang Hangin Na Tate’n Nang Hong Sun Kei leh hoihzaw Ding Hiam?Paunak sungah “naupangte a neulai-in lampi man tawnsak lecin…” a cihna ah lampi man a cih pen Kha vai leh leitung vai ah khiat theih hi. Tate Pasian thu leh leitung vai ah pattah ding leh lamlak ding pen nu leh pate tungah kinga hi.Na tate’n nang lim leh mel hong sun leh na ut mahmah bangin na mizia leh gamtat luhek ah hong sun leh zong na lungkim’ ding hi napi’n  na hihna bangbang hong sun kei leh a hoih zawkna ding tampi om hi. Nu leh pa tampitak in tate thu a thuhilh ciangin “ko na nu leh pa hong etteh bek vevua” a ci ngam nawnlo ding tampi tak omta hi. Bang hangin na tate’n nang hong sun kei leh hoihzaw ding hiam? Hong sun ding hi leh nangmah bangin zu a dawn kul ding, zatep, khaini, raja, kuva leh tep leh muamte a hih kul ding; nang bangin numei/pasal tungah zulhzau ding, sum leh pai ah citaklo ding, innmun logam vai ah duhgawl ding, thu khatpeuh a hoihna sangin a siatna bek mu thei zaw ding, midangte hoihna sangin a siatna lam bek buaipih leh gen belin nei nuam se ding, hi kha thei hi.Na tate’n nang hong sun leh innsung sangin khuasung/gamsung thu awlmawh zawpah dinga, inn niangtui sangin hotel niangtui lunggulh zaw-in, innkuana vak khop liailiai sangin amah bek mah tang vakin a ut bangin om nuam zaw ding hi. Na tate’n nang hong sun leh ni dang ciangin amah zong a zi tungah citaklo dinga, zite a vuapahpah pasal suak ding hi; nangmah bangin a pasal simmawhin ci gagaih lel ding cihna hi. Na zi tungah na lungsim leh gamtat dan etteh huailo, na pasal bawl dan leh hopih zia pilvai lo, na teknu leh tekpa a kilawm bangin zong it lo, na mote sila bawlin itna tawh en lo na hih manin tua teng mah na tanu tapate’n amau hun ciangin hilh kullo-in amau mun ciatah hong zang ding uh hi.Na Paina Lampi Mah Na Tate’n Tawn Ding Hiam?:I paunak khatah “Sakhi a pi san a no san” a cih pen a hoihlamte ah hi mahmah napi’n a hoihlo lamte ah deihhuai hetlo zel hi. Hoihlohna lam bawlphatna dingin ‘Sakhi a pi a san hangin a no kang’ i cih theih ding kisam hi. Tua dingin nupa khat in amau nuntakna tuak limtakin kivelpha-in tua sungpan tate i zuihtheih ding leh zuih dinga hoihlote khentel dinga, a hoihlamte limtakin hansuahin a hoihlo lamte panin zong limtakin dal ding uh hi. I dal theihloh ding na tampitak a om sam hangin i dal theih ding zong tampi mah om hi. Tua dingin nupa kithutuakin innsung vaihawmkhawma, mapangkhawm thei i hih kul hi. A pa’ cih a nu’n cilo, a nu’ cih lah a pa’n thukimlo innkuan sungah tate lungam thei hi. A hoihlo zaw ahih hangin tate lungsim lam a genpih zawzaw tate in belh bawl zawpah ahih manin tua hangin nupa kikal kikak thei hi.Nu leh pate in i zawhloh, i neihloh thute tate sinsak ding cih pen thuneu kikeuhlo hi, ahih hangin a piangmawh thu hituanlo hi. Tua bang a pian theihna dingin lungsim a khel/bawlpha thei Pasian bek tawh pankhop kul hi.  Nang nangawn in na neihloh/zawhloh na tate adingin na deihsakte a tangtun theihna dingin tua a tangtungsak thei Pasian bek ahih lam na phawk ding ahi hi. Nang’ na zawh ciangte bel nangmah etteh dingin zong na gen ngam ding hi, ahih hangin nangma zawhloh/neihlohte na tate in a etteh ding omlo ahih ciangin etteh ding hoihpen Pasian bek mah na paulap ding kisam hi. Tua ahih manin na zawhciangte bek na tate genpih kei inla, na zawhlohte dong zong na tate lamlak in, a lampi ding kawkmuh thei bek in.Tua ahih manin nang kamkhauh/awkhauh zang mi na hih hangin na tate kamnem zat ding a hoihna genpih in, lungtom mi na hih leh lungduai dingin na pattah kei leh nangmah bangin hong lungtom gaigaih lel ding hi. A phun hat mi na hih leh lungduai a kulzia hilh zaw in. Sum zek siamlo mi na hih leh sumzek siamlohna in zawnna hong tun thei ahihna lak in. Sum leh pai enlah lua mi na hih khak leh zong sum leh pai deihluatna siatna kipatna ahih lam na tate kiangah gen ngamlah kei in. Tep leh muam khawlsan theilo/utlo mi khat na hih leh na tate in nangmah banga hong zatlohna dingin genpih bek lo-in amaute muhna ah tuabang na zatte kidawm in.Lai pilna na neihloh hangin na tate’n lai pilna a ngahna dingin hansuah teitei inla, a thu bek tawh laisim dingin sawlsawl/taitai thapai lo zaw-in nangmah tektekin laisim dingin tutpih tangtang in. Nangma khang hun sungin na inn na lo ding gina na lamzawh kei leh zong na tate in a lamzawhna dingin lai pilna tawh nuntakna kikhelsak thei ahihlam uh muam tawntung in. Innmun logam iplaha a kekthei mi na hih leh leitang lianpi sangin pilna sangpi neih ding thupizaw ahih lam phawksak teitei in. Lai a kin/uk hetlo mi na hih khak leh zong nang hun lai sangin na tate hun ah lai pilna lo tawh bangmah piang zo nawnlo ahih thu na tate theisak inla, lai a uk theihna dingun a lampi sialsak in. Nang’ hun lai-in na laisim thadahna hangin tua huna lai a kin mahmah na khangualte tu-in na phakzawhlohna na tate in thei vivelin a hanciamna dingun hansuah in. Innkuanpih zi leh tate tawh kithuah sangin khualak lawmte tawh kithuah nuamsa-a hun tam a zangzaw mi na hih leh tuhun leitung khantohna tawh kituakin tuabang nuntakna in mi phaklahna ding lampi ahihna na tate telsak in. Na tate in nang banga khualakmi a suahlohna dingin nangmahmah in kithuahpih in, vakpih inla, kimawlpih in. Na tate’n nang sanga a muan zawk omlo ahih manin a muanpen pa/nu in ama lamet bangin na kithuahpih loh ciangin amah khasia khinkhian thei hi. Minam veina hangin na innsung don manlo na hih khak leh zong na tate nuntakna ding mah na lungsimah a lianpenin koih tawntung in. Minam veina hoihlo cihna ahihloh hangin tate en manlo lianga minam veina hoihlo zel hi. Pasian thu uk/hat mahmah nu leh pa na hih leh zong a hoihlua sem hi-a, ahih hangin na tate en manlo liangin Pasian min paulapa nasepnate ah kihel pen nu leh pate adingin hoihlo zel hi. Pasian in na tavuan dinga hong piakte lakpan a lian penpen khat in tate lampi man tawnsak ding leh limtaka kep ding ahi hi.Tuhun khangnote pen nu leh pate’ neihsa lamsa a ne ding bek, a zang ding bek, leh a nopsakpih ding bek hilo a, a zong ding leh a lam ding, a pungsak ding leh a hawmkhia zo dingin kithawi hun ahi hi. Nuntakna a hamsa sak ding hilo-in, nopsakna lam ah a kikhelsak ding khangnote hi. Tuabanga a lam ding leh a phut ding khangno a pian theihna dingin naupan lai, thuhilhtheih hun lai-in nu leh pate in pantah in, amau (nu leh pa) lampi totsate limtakin en kawmin tua tungtawnin tate ading nuntakna lampi a sialsak ding kisamta hi. Na bawlphat sawm kei leh na tate in nangma sulnung teng mah hong zuizui lel dinga, na kidop/kikhel kei leh na sinsak kul hetlo-in na tate in nangma zat/hih teng mah hong zang toto lel kha ngel ding hi.Bangteng ahizongin i hoihnate kisun peuh le’ng bangmah gengen a kul hetlo ding leh hih thului zong a kigelh kha kilkel lo ding kimlai i hoihnate sangin i hoihlohnate kisun nuamzaw citciat sese i hih mana tu-a teng a gen ihi hi.  Tua ahih manin I kidotna pen: “na tate in nang hong sun leh na lungkim takpi mah ding hiam?” cih hi. A dawnna eimah tek in i nei ding hi.

Ahoihzaw ngaihsutna

Khatvei vasa kizuakna sai khat-ah vasa nam tampi bawm tuamtuam ah kikhum-in kizuak zihziah hi. Tua a kizuak vasate`n bawm sungpan suahtak theihtheih nading hanciam tek uhhi. Vasa pawlkhatte`n ka suahtak mateng ci-in a bawm pumphut uhhi. Ahi zongin siktawh khauhtak-in kibawl bawm a hih man-in liam gawpin si zaw uhhi. Vasa pawl khat leuleu lah, `sih ding veve a nuam thei penpen in omning` cih ngaihsutna tawh a pute` an piak zahzah khamtak-in nephial lel-in thau iueu, dawng thihthiah mahmah pah uh a, ithuai pahmawk a hih man-un mite`n lei masa lianlian uhhi. A kilei hangin buk dangkhat ah sih dong kikhum mah ongsuak lelhi.Tua lakah kikhum vasa no khat inzong phatakin ngaihsut mahmah hi. Hih bawm thatang phut leng adangte dan mahin gim-le-tawl tawh kasih lawh dinghi. Ki lungnuam sak-in an kipia teng nek eueu lel ding lah thu kasa keihi, cih ngaihsut-in tua a kipan an bangbang kipia taleh ne nawn vetlo, a vasa bawm lah phu langlang se lohi. Ong om hithiat, dai khinkhian ahih manin a sawt pianteh a pu lungnuam nawnlo-in, hih vasa a cina hiam?, a liam hiam?, natna gil neihiam?, cih theinopna tawh a buk pan dawm takin lakhia khiankhian hi. Bawm pan a lakkhiat laitak-in tua vasa-in a tha neihkhempeuh tawh kitom khia vatin lenkhiat san ziauhi. Suakta kik hi.Hih vasa pen tuhun kampau in lo lehang critical thinking a nei mahmah vasa a hihi. Pilna tawh a tha neihte sit khinkhian sehi. Tu hun gam makai, minam makai ah hih dan ngaihsun siam miciim tam pipi ih kisam hi. Critical thinking cih kammal mikim-in letkul lo-in ih theihsa hi. Deihna bul zaw-in en lehang thinking outside of the box cihna hi-in, a ki ciangtan, a kikhak, huang, ngeina lui, zia-le-tong, dante pailet, khengkhia-in ngaihsut theihna, cihna ahihi. Kuama phawkkhak loh, ngaihsut khakloh, muh kholhloh lampi hoih, geelna hoih a nei giahgiah theite pawl cihna a hihi. Midangte ngaihsutna tawh kibanglo den ding cih ciang hilo-in a dangte phawkkhak loh ngaihsutna dangte sang hoihzaw neihna cihna ahihi.Myanmar gamsung ka zin khak sunsunna munte-ah mi tampi tak-in critical thinking cihtawh kisai hita leh, ngaihsut theihna, thugil theihcianna tawh kisai-in, tuhun khangnote hawmthawh mahmah uh a, pawlkhat in lah mipi bup ngiatin thu theilo ki hailua hi, cih bangin kiphun ziahziah hi. Tua bang kazak teh ka lungsim sungah tua thu taktak meel theilo, a hi milmel na cih uhte midang hilo-in nang-le-kei ih hipah lelhi, ka cisim gige denhi. Kei mahmah a kipan ih gamah critical thinking zangin thugenna, thu khensatna lamah kinang mahmah hi. Gambup sang pilna (education system) ki mawhsak mun pen a, ahi zongin tua zah khatmah-in ei ngiat zong khuak zang nuamlo, laisim zolo, laisim hatlo ih hih hang na hilel hi.Tukum, 2015 kum, pen Myanmar gam suahtakna ngah nading a a makai General Aung San suahzawh kum 100 cinkum hi-in ama thu kilim gen mahmah hi. Tua hun laitak General Aung San ka zahtak mahmah san thu khat-in a ma neih critical thinking a hihi. Kum 30 khawngbek pha pan khangmoi khat hilel, Political Science cih khawng a kah kha man tadih lah hilo na pin ki-ukna tawh kisai ama pom thugilte (political philosophy) te na khauhpai mahmah khin mawkhi. Ahang kanle hang thudang hi masa lo-in laisim na hat tuak mahmah a, anne manlo liangin lai nasimsim hi.Tua hih man-in critical thinking cih na neipahhi. Thugil napom, thuthuk na mu, thuman khauhtak-in na dinpih a khangmoi mahmah tase leh mipi bup na makaih zohi. General Aung San danin a zahtak huai mahmah Philippines te gam makai Jose Rizal zong gam suahtakna ngah nading mapanna tawh kum 35 a phakteh ki thatlum khat a hihi. Tu dongmah ama thu Philipines gambup hita leh gam tuamtuam ah ama makaih ziate kisin, kikan mahmah hi. Jose Rizal zong laisim a uk mahmah, laipil, laisiam, laigelh siam khat na hi-in kum tawm lai mah tase leh a mipih te makaih zo khat suak hi.India te makai Mahatma Gandhi-in a sih madeuh a gen thute lakah, leitung ah mi a nawngkai sak, siatna piangsak thu 7 cih na gen a, tuate lakah `Dinpih thugil neilo politic` (Politic without Principle) cihzong thukhat-in na helhi. Politic bek ah hilo-in milipte` nisim nuntakna-ah dinpih thugil, ngaihsut ciantheihna khuak, ngaihsut hoih neihtheihna khuak kisam a, tuate neih theih nading-in a thu lam mahmah ih zawh masak ding kul limlim phot hi.