Monday, 27 July 2015

Zomite Sawbuayishin khua lut kipatna

Part-1,
Phut Thang Net Media Publication Vol. I, Issue No. 1 ah kisimthei a, Tuanpupate mapatsa teng mah hizaw in septheih ding tampi ih nei hi. Pu Suangphut pen Pu Phut Thang mintap hi-a, Kaalzang khua vive pan ahi-uh hi. Amau hunlai in tung Pasian in thupha na pia in mualbawl suangphut thei zel ding in na siamngei khin hi cih ih theithei hi. Leitung khuahun kiheizel in Simsing paak zel, zo sing paak zel ahihman-in muntuamtuam ah ih om zong Pu Phut Thang min kilawhna Suangphut Research & Media pen khangthakte vaipuak khat hita cih Welcome Speech hisak ni. I. HISTORICAL BACKGROUND: Pu Zo pan khangsimna azangkhawmthei atamzawte pen ZOMI cin ihkisamthei hi. Pu Zo pen Tibet gam pan Kawl gam lut ahihman-in ama’ suan leh khak khempeuh zong Tibeto-Burman sung ah kiciamteh khawm hi. KaChinte tawh Unau Sanggam khat in akisim khawmtheite zong kihi a, Chindwin gundung ah Pute akimansuah ahihhang tunidong in Unau Sanggam khat hihna pen Zo Inn lam daan leh Kachin In lam daan tang thu in gen lai hi. Kachinte in Zomite pen “Khang” hong ci uh a, Zomite in Kachinte pen “Behte” ih-ci hi.Inn alam uh ciang in Unau Sanggampa hong tunteh aomna ding ci’n deikhat awng sak hamtang uh a, Zomite’n zong tua bang teekteek mah in Khanglui Innte ah Innsung deikhat mah ki-awng sak in “Talaap” kici hi. Tua pen Sanggampa hong tun ciang in aom na ding zong hi pah mai hi. Hihzah dong in midangte tawh tangthu omlo hi. Hun khat ciang in Kawlmangpa(Ava?) ukna haksa lua mahmah ahihman-in Pu Zo suanlehkhakte in Suahtakna zong in amual aguam ah na lal kawikawi uh a, atawpna ah Kawlte paizawh mengmeng nawnlohna ding Khamtung gamdong kitungto ta ahihman in Ciimnuai ah na ituah khawm ngeingai uh a, Zomi Tedim Kampau azanghte khuapi masa Ciimnuai cihtheih ding ahihi. Hun hongpai zel in Ciimnuai ah Kum tampi akiteen khit ciang in khantohna zui in khua tuamtuam sat theihna hun hong tun takteh Pu Neilut in Ciimnuai pan Paakzang leh Simzang na sat a, Simzang khua aa suak atapa neubel Pu Genzo akhanciang in atate Khupmu, Suante leh Henkai tawh Tumang khua na sat leuleu hi. Tumang khua ah Pasian in Thupha pia ahihman-in neih leh lamh kicing nei a, Genzo min tawh min kilawhna adiak in Phuisamna kammalte kipan khia hi. Pu Suante, Pu Khupmu leh Pu Hen Kaite in apa sih khit ciang in Ciimnuai ciah kik ding geelna nei uh a, Ciimnuai khualui ah Tui vadimkik in lut napi’n vateengsuak kik nawnlo in Saizang gam tui kingahna: “Zophei/Khuaphei” akicihna mun ah Khaal khat sung bang ateen khit uh ciang Vangteh Botung akicihna mun, Saizang khua gaal khat ah khuasat in a teeng uh hi. Vangteh Botung ah Pu Suante pen Kaal Singkungpi pona zangtam ah teeng ahihman in khuapih Bonuai lam aa teeng Behdangte in “Kaalzangpa” cipah uh a, tua min paisuak in ata-atute dong in atuntunna ah “Kaalzangte” cisuk lai uh ahihman in tuni dong in “Suante Beh leh Kaalzang” cih kammal pen kipeh-lawh tawntung hi. Hun khat ciang in Pu Khupmu vaihawmna tawh Thanglo khuathang khua akisat khit ciang in Pu Suante in asungh-pa Pu Hang Sum tawh kop in Phaipi khua na sat uh hi. Pu Hen Kai pen a Sanggampa Suante tawh kikhawlden ahihman-in Suante tunna mun peuh ah Hen Kai suan leh khakte aomden hipah hi. Vangteh Botung pan Phaipi khuasatna leh Phaipi khua pan tulai Kaalzang kici mun ah Pu Suante in Lozuan in An ahauh mahmah na leh khuamun ding in ciamteh in akikhual mahmahna dong ah Pu Suante min kidawkziate pen Beh leh phungdangte hong theihpih tham tangthuneizo “Kaalzangpa Logam” Leitang hoih mahmah pan Anhaksat hun sung naleng in duh leh deih teng kingah in nuam kisa mahmah ngei kici-napi’n Kaalzangpa pen sibaih ahihman-in a-ngaihsutnate tangtun kim mannailo in kiciamteh hi. Pu Suan Te’ tapa neihsun Suan Kai hong khan ciang in mi teitang, mi kizen, athanuam, agualhuai khat mah hong suak in apa’ mun leh gam ah teengkik in khuasuak sak a, “Kaalzang Khua” cipah uh hi. Pu Suan Kai khansung mah in khuakiim khuapaam pan meeltheih u leh nau, lawm leh gual, beh leh phung tuamtuam in sak leh khang pan Kaalzang khua hong zuan uh ahihman in hun tomno khat sung in Kaalzang khua Thupi khat suak a, Kaalzang khua pan akizang Zongeina kician nei Beh pawl khat piangkhia hi. Hun hong pai zeel in Zogam tangthu ciaptehna pan ihkitheihtheih mah bang in Kaalzang khua ah Suante Beh in Khang 9 bang Hausa sem in apau khit hun khat ciang in Meikatna huhau in kibeidong mahmah kawmkaal ah neek le dawn ahaksat laitak in gaal om a, Kaalzang khua ah haksatna lianpi tung in gilnat-lainatna huhau leh vai tuamtuam hang in Kaalzang khua pan Lolam leh gamsung khuadang zuan in apaikhia pawl zong ki om hi. AD 1850 kiim pawl in Sukte Beh Pu Khan Thuam pen Mualbem pan Tedim gam ukzo tham din hong hatciang in Zogam khua thupite simkawikawi in alaakzawhna peuh pan Kaalzang khua Hausapi Suante Behte Siah-kaihngei: siahtung-siahphei kaih mah tuuk in Pu Khan Thuam zong siahkaih hong kipatteh Kaalzang khua kisiat hun hong hita ahihman-in muntuamtuam-khuatuamtuam ah lalkhiat mang hun tawh hong kizom in “Kaalzang Babel Tausang Hun” zong kici thei hi. Mikang Kumpi hong khanciang in amau’ ukna nuai kitung khin leuleu in ei leh ei ki-uk, ki makaih tawm theihna hun pan ei khantohtheihna ding pen eimau’ thu bek hilo in mi khut tung ah a om hun in suahtak theihna ding kizong ciat aa, Mikangte tawh kidona leh khua tuamtuam-gam tuamtuam ah lalkhiatzel hun, Mikang galkapte in Inn khawng ahal zel hun, Siallum kulh kidona hun cih bang in Zogam ah haksatna tampi mah ki-thuakkha khawmzel hi. Kaalzang khua pan Pu Suangphut tupa, Pu Phut Thang makaihna tawh Tuanpupate pianna Ciimnuai Vangkhua lam manawh kik uh a, Ciimnuai ah Tuidim kik in Phaileng khua alutma un Ciimnuai nazuan masa phot uh hi. Kaalzang ciah kik ding vaihawmna aneih laitak un Pu Suangzong leh Pu Suanman bawng sung pan Sanggamte pawlkhat hong tun beh teng tawh kikum uh a, Phaileng khua atungmasa Sanggamte hong khohna mangzaw phot dih ni, “Tu tadih in Phaileng ah lutphot ni” cih thukimna aomciang in Phaileeng na zuansuak phot uh a, tunidong mah in Pu Suangzongte pawl khat Phaileeng ah teengsuak lai uh hi. Pu Phut Thang makaihna tawh Ciimnuai kilut kik masa phot ahihmahbang in Phaileng pan in Ciimnuai khuapang khat Phaileng lampang Tui omna mun ah Lozuan bek lo-in Buk limtak lam in teen theihna ding zah dong in na bawl ngei uh a, Ciimnuai kiim teng pan an hau in nuam asa mahmah ngei uh hi. Midangte zong Phaileng pan Ciimnuai ah paithei zel uh a, teensuak ding a-ut uh hang in Logam hoih leh Gankhawk ding ngaihsutna tawh akhuadaak uh ciang in gamthak sat ding a-ngaihsutna uh tungtawn in tuhun Lunmual gam sung teng ah gamveel in apai zeel uh hi. Phaileng pan Ciimnuai khuathak (Pu Phut Thang’ Lomun, a-utna leh asihna mun) ah teensuak ding pen Pu Phut Thang sihkhitciang in kikhawl bawl phot in Pu Phut Thang mahmah gamveel in apaina, aakluisan keng in ak khuang angaihna mun, aaktui aisaan in aipha mahmah ei acihna gam ah c. AD.1869 in khuasat uh a, Mualzawl Khua ci uh hi. Hih khuasatna ah Beh 7 ki-gawmkhawm Inn 46 pha in kiciamteh a, Pu Phut Thang’ tapate: Pu Dongh On, Pu Tuah Vial, Pu Tuang Neng leh Pu Vum Luan(Phaileng Khua pan Saipi 7 manlak ah Saipi 1 manpa) teng pen Suante Beh: Luahlangh Bawwng sung pan Mualzawl khuasatte lak ah minkidawkte hi a, Pu Dongh On upen ahihmahbang in Tultawi nasep sem hi. Pu Suanmante leh Pu Suangzongte sung pan pawl khat omlai kici a, pawl khat pen Phaileng ah ciahkik in adangte khuadang ah paisuak lai uh ahihman in aminte uh kithei ban nawnlo suak hi. II. GEOGRAPHICAL BACKGROUND Pu Suangphut’ tupa Pu Phut Thang pen apianna leh akhankhiatna Kaalzang khua hinapi ateenna muntuamtuam ahihi. Tuate sung pan 1. Kaalzang, 2.Ciimnuai, 3.Phaileeng cihbang ahihi. Pu PhutThang’ tate: Dongh On, TuahVial; TuangNeng, VumLuan leh AwiHuai te unau 5 pha uh hi. Hunkhatciang-in Kaalzang khua meikat huhau in neih leh lamh teng “Vut ” asuahkhitciang-in Kaalzang khuabup in akihuhzozawsawnding kuamah aomnawnlodinmun akitunvat-takteh Tuanpupate Siktuidawn-ngei Ciimnuai ah Tuidimkik masak phot ding a-utpah teng makaih in Pu Phut Thang in hong paikhiatpih pahlian hi. Ciimnuai ah tawl khat sung ki om a, Kaalzang zuankikding in avaihawm laitak un Suangzong Bawngh sanggamte pawl khat leh Pu Suanman Bawngh pawl khat hong tunciang un Kamkupna hong nei leuleu uh a, “Phaileng pan Sanggamte hong khohna mangzaw phot dih ni, tua kawm in khuaheek enlai dih ni” cih thukimna tungtawn in khuathak satding zong geelnai-tuanlo in Phaileeng ah na lutsuak phot uh cin kiciamteh hi. Khangthukante ciaptehna bang in Phaileng ah Kum 24 sung khang khat phial kiteeng man hi. AD.1869 in Phaileng pan Mualzawl khua kisat in Kum 24 mah kiteeng a, Mikangte hong khanciang in Khua hong kihalsakteh Kangkaan, Tuimu leh Vomkuate ah Kum 3 sung kibeel phot hi. AD.1896 in Lunmual khua kisat a, tunidong in kiteengsuak lai hi. Khua masa pen Mualzawl khua icih pen tulaitak Lunmual khua pan Tai 1 kiim ah a om khuamun nuam mahmah khat hingei a, Kaptel paina Lampi geinai Mualdung zangtam nuaideuh mun kidawh hoih bek khat ahihman-in Mualzawl Piinpeen kici Mualzawl ahihi. Mikangte in Khamtung Gambup ah khua tampi ahaalzial mengmeng hun sung mah in Mualzawl pan Pu Tuang Neng’ Innkuante in Muizawl khua kihalloding cih atheihciang un vabeel uh a, tunidong mah in ama’ suan leh khak teng Muizawl Sanggamte hita uh a, avek un Saizang Awsuah zatnuam sakim lel uh hi* Pu Bel Thualte Unau in Muizawl azuatna Tangthu tawh kisai Pu Gin Do Lian, Tedim(Lawibual-Muizawl) hong gen bang in kiciamteh hi. Ama’ hong genna ah Pu TuangNeng pen sibaih hidiam? Telkhol kei ung. Pu BelThual leh Pu OnKhual pen Muizawl ah kithei mahmah uh hi, cin hong genbeh lai hi. Thamlo in Pu TuangNeng minkilawhna min zong pawl khat om aihteh Pu TuangNeng pen Mikangte hun pek in hong lut mah hidi, Muizawl Suante Beh Tangthu tawh kisai ka ciaptehna uh hi ci’n 18th March 2013 in Pu Gin Do Lian hong genna mah kikipsak hi. Amah pen Muizawl khuami sung pan Khanghaam pen khat ahi hi. Mualzawl khua kihaalkhit hun mah pan Pu HongKhual leh Pu SonKhat zong Phaileeng zuankikphot in Khuangnung, Singmual leh Tuilangh khuasatna dong ah kihelsuak uh ahihman-un Tuilanghte in kiciamteh khawm uh hi. Piantit paite hong ciah khit(1920)ciang in Hausa ThawngKhoThang hun sung in Lunmual khua pan Philnak khua ah Beh tuamtuam pan Inn tampitak in peemkhiatsan leuleu uh hi. 1970 kiim pawl pan Sawbwa leh Kalaymyo zuan in tampi lalsuklai uh hi. Zampi khua ah Pu ThangDam’ suan leh khak khempeuh lut uh ahihman-in Saizang Awsuah zang pawl khat kibehlap leuleu himah leh tuhun in Kalaymyo leh Yangon khawng ah teengsuk zaw uh hi. Pu Phut Thang’ tute atamzaw Tedim Gamsung ah teeng uh a, adiak in Lunmual, Tuilangh; Philnak, Muizawl …cih bang in khua tuamtuam ah mun leh gam nei ciat uh a, 1950 khit pan tunidong Inn 10 valdeuh khawng zong Tedim khua ah Inn mun logam tawh teeng pan uh hi. Sanggamdangte pen Tahan, Kalaymyo; Sakhangyi, Sawbwa; Tamu, Yangon …etc, cihte ban ah Gamdang ah zong tawmtek ki om panta cih ding hi a, mimal pen kitamnaihetlo mai himah leh Eimau’ tunbanna gamciattek ah mun leh gam mah tawh kikhual tak in ki khuasa ciat cih ding hi. Tedim, Kalaymyo leh Yangon Khuapi aa omte pen Biakna lam nasep bulphuh zawdeuhte hipeen uh hi. Gamdangpaite ateengsuak thei pawl zong om kawmkawm ta-a, kikhualna tak tawh nasep hanciam uh ahihman-un pahtaakhuaithei mahmah uhi.

Saturday, 25 July 2015

Mihai nih zawlthu

Nidang lai in ah hibang tangthu khat na om ngei hi.Hi tangthu sung aa numei nu le pasal pa anih un hai uh hi. Mihai pa hai ahihman in atawntung in hai paupau hi. Mihai nu zong hai ahihman in atawntung in mihai pa hai nuihsat in en-en hi.Atu-ung in amau te nih kitheilo uh hi. Mihai pa pen leitaw lampan hong pai hi aa mihai nu pen leilu lam pan hong pai ahi hi. A innkuan pihte un amau tegel pen mihai hi ci in awlmawhlo in a utna peuh paisak lel uh hi.Leitaw lam pan leilu lam manawh in mihai pa hong pai hi. Leilu lam pan leitaw lam manawh in mihai nu hong pai hi. Anih un ahai vakvak in huih mutna na ah akalsuan uh ahi hi.Atu-ung in tuapa pen mihai hilo hi. Anasep na ah alu leisang tawh akisat aa kipan ahai ahi hi. Mihai nu zong atu-ung in mihai hilo hi. Tan 10 laihuanna ah akhuasung uh ah akhatna ngah hinapi akhua uh aa mihaupa tanu in tungsiah te sumpia in atuhkhiat zawh kua mah tawh ki ho nawnlo in anu apa zong thudon nawnlo in ahai suak ahi hi.Bang tan lampai khin cih athei kei uh hi. Mihai pa ahihleh apumtung aa apuansilhte nin mangkhin hi. Avom ci-ip teta akhedap zong anuaidap kihawk khia hi. Mihai nu zong apuan tual kang silh meikhu mel pua ta hi. Asam tung ah lopa keu om in akhut ah tui thawl khat tawi kawmsa in lampi aa mipau khempeuh anuihsa kawikawi hi.Nitak nitum dektak ciang in amau te gel hong kimu uh hi. Nin bung gei aa pongmoh ap khat anih un amu khawm uh hi. Anih un atawm nuam hong kituh uh hi. Mihai pa in pongmoh hong ngah hi. Mihai pa in mihai nu a en gega hi. Mihai nu in anuihsan hi. Akam ka in tua pongmoh mihai pa in deihtak apek suk buat hi. Mihai nu in mitphialo tanglo in a en hi.Mihai pa in mihai nu khat vei khiatna neilo takin aen hi. Mihai nu ahileh cilval guapguap in mihaipa aen gige hi. Mihai pa zong ana nek khawl in amah a en gige mihai nu hong en hi. Hibangin mihai nih paulo phunlo in sau veipi ki en gige uh hi.Mihai nu apongmoh omlai teng apia hi. Mihai nu zong lawptak in la in ne pah buatbuat hi. Mihia pa zong tua munpan hong pai khia hi. Nung heilo in agiakna inn luipi sung ah mihai pa hong ciah hi. Inn gei atun ciang tua mihai nu in azuih lam aphawk kha hi. Mihai nu in amah anuihsan hi. Amau te gel ki ho peuhmah lo in tua innlui pi sung ah anih un aom khawm uh hi.Nitak lup ciangin cikmah aa atuak ngeiloh lungnopna kha muanna te mihai pa in ngah hi. Akhan lawh ciangin mihai nu in amah akawi hi. Mihai tawh kibanglo in mihai nu ihmut nuamtak in a ihmu hi.Hibang in mihai nih innkhat sung ah hong omkhawm uh hi. Sun lam ciangin anih un zuakphualte ah pai in agil ciat uh adim uh hi. Nitak ciangin tua innpi sung ah anih un hong giak kik zel uh hi. Nikhat khit nikhat, kha khat khit kha khat nite kha te anih un hong kantan toto uh hi.Nitak khat koi pang hong tawp hiam thei khang khut bulh khat mihai pa in hong ciah pih hi. Tua akekseu khut bulh pen mihai nu ii khutme mezom tung ah hong bulhsak hi. Mihai nu zong nidang mah bangin anuih kawm in mihai pa maitang a en hi. Tua nitak ahih leh tua mihai nu nui lawh lawh zo hi. Adai kikhe zan dap sung in mihai nu nuih aw ahi khom khat ciang kiza hi. Mihai pa deihtak hong pom phei in ahang kitheilo pi in hong kap hi. Mihai pa ahileh amiatang ah bangmah acilo dan in om milmel hi.Mihai nu aci na hi. Khat vei zong acina ngeilo mihai nu hong cina hi. Mihai pa tawh zing an zong dingin hong zui zo nawnlo hi. Mihai pa hong nuihsan zo nawnlo hi. Mihai pa ahileh amaguak in an vazong in sun ciang hong ciah kik hi. Akhut sungah tuithawl thak thawl khat le pongmoh thoh athak thoh khat tawi in hong ciah kik hi. Mihai pa maitang bawk gawp hi. Akhut me te zong dulh gawp hi. Anak pan siluang hi. Sai sung ah tui le moh aluhna ah sai nei te satna ahi hi.Mihai nu ahileh amitte asih kawm in nidang bangin mihai pa anuihsan veve hi. Pongmoh kheh in mihai nu kamsung ah aguansak hi.Mihai nu in nezo nawnlo hi. Adan hong man nawnlo hi. Acisa lua in khua hong phawk lo hi. Amaitang tungah cikmah aa kilang ngeilo pawl khat hong kilang hi. Cihmawhna, ahuhding omlo zawngkhalna maitang hong kilang hi. Tua innluipi sungpan mihai pa hong tai khia hi. Puan eng asilh galkap khat amuh ciang mihai pa hong kap hi. Hi pen mihai pa ii kah cilna ahi hi.“Ka zi hong hutkhiat sak ve” ci in akam pan awngkhia in akap hi.“Pai khia sin mihai … douk … innpan pai khia tungtung bang mihai tawh kituak laizang ka leh”Tua galkappa in acihcih kawm in tua mihai pa hong suituk suk hi. Mihai pa leilak ah kipai suk hi. Galkap pa in agil deihtak thum vei tuansuk beh lai hi. Tua pan amia ah cilphih in ataisan hi. Leilak ah mihai pa sawt veipi lum hi. Atawh zawh ciang amai aa cilte zong na keuta hi.Mihai nu anungzang ah pua in lampi tung ah hong pai hi. Lampi tung ah mitampi om hi. Ahihang in kua mah in amau awlmawh lo hi. A en sunsun te in lah kihhuasa in kihepsan hi. Mihia nu lam gei khat ah nga in cihmawh mit tawh mihai pa in miteng hong ban et kawikawi hi. Mihai nu ahih leh anak lai mialmial bek mah ahi hi.“Cina mawtaw hong sap sak ve vua. Ka zi cina zawm lua hi ven. Hong huh vevua. Ka zi hong huh khiatsak ve vua amah zawm lua hi ven” ci in mihai pa a awt hangin kua mahin thusim lo hi. Tha kha thu in lam gei aa man kitam them khat mihai pa in hong tawm in gawng in akang dikdek mihai nu khut tua man them tawh hong at hi. Si tampi hong luang khia hi.‘Ha … ha … ken mi khat thah … hong en vevua … ken mikhat ka that ve hong en ve vua” ci in mihai pa hong awngkhia hi.Tua khit zawh cina pua mawtaw hong tung in mihai nu hongpua khia hi. A gei aa aen mite in tua mihai pa satgawp sui gawp uh hi. Hotkhiatna angah sam hangin mihai nu atawpna ah si veve hi.Zato EOPD ah nai khat sungzong nungta lo in misi buk ah kipuak pah hi. Asih khit hangin amaitang nuihmai in maitai hi. Asih dong mah akhut mezom ah akekseu zungbulh abulh lai hi.Mihai nu hong ciah kik ding mihai pa in sawt veipi angak hi. Ahihang in mihai nu hong ciahkik nawnlo hi. Amah anuihsan ding in mihai nu hong ciah nawnlo hi. Mihai pa akap hi. Khasia takin akap hi. Tua nitak mihai pa kahna aw bekbek tawh kidim hi. Ahihang kua mah awlmawh khalo hi.Amau te gel akimuh masakna mun ahi ninbung gei ah mihai pa luang kimu hi. Amaitang maitai hi. Akhut ah akikhek nailo tuithawl thak khat le a apkhin pongmoh pehbang khat ahum teta kawm in 

Thursday, 23 July 2015

Na gou manpha pen

Na Go Manpha Pen, tang-1
 Sum-le-pai thu i kikupna ah a kihello theilo pen go (asset) leh bat (liabilities) ahihi. Asset pen ZoDictionary in “(n) van neih, neih leh lam zuak theih inn, huan, logamte” ci hi. A tom in sum suah theih i gote ahihi.I gensa bang in i innsung leh mimal sum-le-pai zeekna ah a kicing zaw leh a nuam zaw nuntakna i lunggulh leh i septheih nam nih om hi – i sum zatzah khiam ding, ahih kei leh, i sum muhna khangsak ding.  Tuni in i sum muhna khan zia ding khat kikum ni. Tu laitak na go manphapen leh lianpen in i sepna (job) ahihi.Bang hang in i sepna i go manpha pen hiam, cih en ni.Nasepna Manphatna Nam 5Na sepna in, na hihna ahihi: Na sepna in nang hihna (identity) hong pia hi.  Na ut in na ut kei zong in,  mite in na nasepna in hong ciamteh ding uhi.  Sazuakpa, mehzuakpa, Sangsiapa, Doctorpa, Siapa, ci-in i sepna hang in min hong kipia a, tuate i hihna hong suak hi.Na sepna in na nuntakna dinmun lak hi: Nasep pawlkhat ah sum tamlo a, sum tamna nasep zong om veve hi.  Tua man in, na sepna in na nuntakna dinmun (living standard) hong lak hi. Kumpi nasem na hih leh na ngawl kei ding a, na hau kei ding hi. Nangma mimal na sem na hih leh na hau mahmah thei a, zong na ngawl thei ding hi.Na nuntakzia lak hi: Na nasep pen laigelh hiam, lai tawh kisai khat peuh ahih leh, sabuai tawh a ki gamla ngei mello khat na hi ding hi.  Thu ngaihsunsun mi khat zong na hi ding hi. Galkap khat na hih leh sabuai cih thadah, innsung ah zong na om man kei ding hi. Ngaihsutna sang in sepkhiatna na ki-vazaw ding hi.  Na sepna hang in khualzin kisam den hiam, ahih kei leh, khua khat sung ah om den ding khat na hi hiam, cih pen na sepna in sai hi.Na innkuan vakna sum naak hi: Na nasep in na sum naak hi a, tualo in sum na nei kei ding hi.  Tua man in, manpha mahmah hi. Na summuhte tawh ne in na dawn a, silh-le-ten, inn-le-lo hong pia hi.  Tua bek hilo in na innkuanpihte na vaak a, na tate mailam nuntak nading leh pilna-siamna neih na ding in saang na kahsak hi. Na sepna hang bek ahihi.Na mailam nuntakna ding hi: I sepna tawh kituak in i mailam nuntakna zia ding nangawn genkholh theih hi. Na nasepna ah na khantohna (prospects) a tam/om hiam? Na sepna organisation/company a liat le neu in zong sai ding hi. Sumbuuk ngak khat na hih leh manager ciang na khangto thei kha ding a, tua tung ah a sumbuuk neite hi kha ding hi.I sepna in i nuntakna ah thu tampi leh i nuntakzia nangawn sai mahmah hi.  Tua man in nasepna khat peuhpeuh pen saupi muhna leh ngimna tawh a zong lai ding te in zon ding ahihi. I mimal lunglutna leh siamna i neihte tawh zong a kituak hiam cih pen ettel mahmah kisam hi.  Tulaitak i nuntakna leh i mailam nuntakna nangawn pen i sepna ah kinga mahmah hi.  Tua man in i sepna bang ci leh a manphapen a zang ding cih leh i sepna bang ci manphatzaw sak lai ding cih zong ngaihsut ding a thupi khat i ka tuat hi.Mangkam in, actively manage your career cih khat om hi. I sepna pen nisim va kuan ding a, a kha cin ciang sum la cih bek tawh hi theilo hi. Na nasepna ah khantohna (promotion/increment) na sepzah tawh kituak na ngah ding pen a kilawm leh a hoih khat ahihi.  Tua ding in nang mah in tupna leh ngimna na neih ding ahihi.  Na nasepna na kep ding leh na puah ding ahihi.I sepna a manphatzawk nading in lampi nam nih om hi:Promotion – ZoDictionary in, kahtohna, khantohsakna, za khanna ci-in gelh hi.Increment - ZoDictionary in, sum ngahzah khanna, khasum khanna ci leuleu hi.A tangpi in za khanna leh khasum khanna pen kizui zel hi.  Ahizong in, kizui teitei ding cihna hi tuanlo hi. Za i cih pen sum a tamzawk man bek in a kideih hilo a, a tung a i nasepna manphatzia nam 5 i gente hang zong ahihi. Khasum khanna in za khanna a zui kei zong in lungkimna leh hihna lianzaw, thupizaw hong pia thei hi.Za Khanna leh Khasum Khanna Bang Ci Ngah Ding Tup-le-ngim kician nei in: Midangte tawh kiteh ding hilo a, ei-le-ei kiteh ding ahihi. Tu’n sepna nei na hih leh na maban bang hi ding a, koi ciang kalsuan ding na hiam cih ngimna leh tupna nei in.  Sepna nei ta’ng ci’n kilungmuang sak, kilungkim bawl kei in.  Na tupna leh ngimna zahzah in na za khang in, na khasum leh na nuntakna khangto ding hi. Na managerte leh siate na ngimna, na lungulhna a kilawm leh kituak in theihsak in.  Amau zong mi muanhuai leh makai ding a zong tawntung uh ahihi.  Na company neite in mi gina leh muanhuai kisam uhi.Na sep ding val sem in: Na sep ding (tavuan) zo mahmah in.  A val in zong sem lel in.  Manager na lunggulh leh manager khat i nasep zah sem in, siam sawm in. Hih kei sep ding hi kei cih nei kei in.  Za khanna ding leh khasum khanna ding in na za tawh kituaklo liang in na nasep kisam hi.  Na tungsiahte in hong mu in hong pakta ding uh a, za khanna hong pia ding uhi.Na tungsiahte theisak in: A tung a i gente na tungsiahte na theihsak kei leh phatuamlo thei hi.  Na ngimna, na lunggulhna, na nasepna khempeuh (a diak in a hoih leh a val na sep peuhmah) na siate, na managerte lak in theihsak in.  Zomite pen a tangpi i hoihna lam gen ding haksa kisa hi.  I company makaite, a neite, leh managerte in i sepna khempeuh hong theilo uhi.  Tua man in eimah mah in i lak ding leh i theihsak kisam hi.  Na lawmte’n zong nang nasep hong gensaklo ding uhi.  Nangmah in na sepna ah za khanna leh khasum khanna ding tavuan na lak ding ahihi.  Na managerte vaihawm ding ngak kisam denlo hi!Ngen in!: Na sep ding val sem in, na tungsiahte na theihsak khit nangawn ciang in za khanna leh khasum khanna na ngah kei lailai leh na nget ding ahihi.  Ngen in hong ki pia ding hi cih phawk in.  I managerte leh siate in i manphatna phawklo thei uhi.  Tua bang a na nget ciang in, na siate in bang hang na za khansak ding ka hiam hong ci kha ding hi.  Bang hang na khasum khang tuam ding hiam, na lawmte a zong khanglo pi, hong ci thei hi.  Tua ciang in nang na citna, na siamna, na septheihnate na lak ding hi.  Kam nem tak leh maitai tak in na gen ding hi.  Hehna in hehna leh thangpaihna bekmah piangsak hi.Hong kipia kei leh e? Na za hong ki khansak kei a, na khasum hong kikhan sak pah kei leh, bangteng sem leng ka za khangthei ding hiam cih na siate dong lel in.  Za khan ding na deihna, lunggulhna kilang ding a, a sem ngap, a kithalawh ngap mahmah na hihna kilang ding hi.  Na siate’n hong gen pahloh hang uh, hong pakta giugiau khin ta ding uhi.  Na za khan ding leh khasum khan ding pen a hun bek in sam hi thei hi.I leitung go manphapen i sepna, a manphazaw leh a thupizaw a i bawl ding, i zat ding pen Pasian deihna tawh zong kituak hi.  Talent hong kipiate a zah tampi a khangsak ding leh meetsak ding i tavuan ahihi.

Na gou manpha tang-2

Khatveivei, i sepna ah haksatna tampi kituak thei hi. Lawh (khasum) a khan ding bang a khanglo; hihna (position) i deih bang in khanglo ahih-kei-leh office sung a i seppihte tawh kituaklohna hang leh i makaite (management) in i deih bang hong kinloh ciang in bangzahta in thanuam in i hahkat hang in phattuamlo thei hi.Tua hun ciang in i sepna company/organisation laih lo buang kilungkim thei nawnlo hi.Sepna zong kik ding kithawikholhnaAmasapen in i sepna khawl pah tawp pah ding hilo hi. I lungkimlohnate i theihsak zawh ciang nangawn a hong thudon kei uh zong in, limtak in sep tohtoh lai ding ahihi.  Bang hang hiam cih leh, i khasum kisam veve lai hang a, i company pan i tawp ciang experience/recommendation certificate i sepna thak ah kisam thei hi. Lungkim tak leh piciang tak a kikhawl ding ahihi.  Tua ciang India context ah, company khat ah kum nga (5) val na sep peuhmah leh gratuity om thei hi.  Tua ciang PF ahizong sum na ngah ding omlai ding hi.Tawp i sawm ni kipan in i resume/biodate ahizong puah ding in, company i deih zawk a omte kiang ah lak in, interview va pai in, sepna thak sem khawm mah in zon ding ahihi.  Na muhpahloh hang sepna khat neilai lel na hihman in kinawh zon kisam hi.Pilvang tak leh mailam saupi etna tawh sepna thak zon ding ahihi.  I sepna ah i tuahkhak nuamlo i sakte i tuah kiklohna ding in ngentel leh pilvang tak in i company etna sittel ding ahihi.Sepna bangci zon ding I company/organisation lui sang a hoihzaw: Sepna thak i zon ciang in  i sepna lui sang in a hoihzaw kizon hamtang ding ahihi. Company ‘brand’ minthang zaw leh management kician zaw deihhuai hi. I sepna company in zong a thupi hileh mite’n zong thupi sim in, tua sang a manphazaw lai, ei-le-ei kithupi simna, lungkimna leh kimuanna hong pia thei hi.  Kilian sak ding cihna hilo in, self-respect (ei-le-ei kizahtakna) i neih theih ding thupi zaw hi.I hihna sang sangzaw/hoihzaw: I sepna i laih ciang in i hihna lui sang in a sangzaw zon hamtang dingahihi.  Company a lian zaw leh brand lianzaw bek hilo in nangmah mimal hihna (position/rank) hoih zaw omna zong in.  Tua bang in khangtohna leh picinna hong pia hi.Lawh/khasum leh benefits hoihzaw: Company khempeuh ah benefits kibanglo hi.  Company pawlkhat in a nasemte uh thupi simlo uh a, pawlkhat in a nasemte manphatna tel cian mahmah uhi.  Best employer of the …..cih bang minphatna a ngah company-te ah sepna zong in.  Tuate na hoihzaw hamtang ding uh a, a nasemte khantoh na ding leh siamna (skills) sinna zong sum tampi bei mah in hong pantah ding uh a, tua in nang siamna leh manphatna hong khangsak ding hi.A tungate sang a kisam zawlai khat: A tunga i gente sepna khat pan lungkim (nawn)lo a sepna thak na zong ciang a kisam mahmah vive ahihi.  Ahizong in tua teng thum sangin nangma lungkimna leh lunggulhna thupi zaw lai hi. Nang lunglut lam nasepna, nang siamna lam nasepna ngah peuh leteh a dang thumte bangmah hilo zaw hi.Eimah tawh kituak nasepna muh ding leh neih ding a thupi khat in ka tuat hi. Bang hang hiam cih leh, i sepna mun ah ni khat nai 12 sung bang hun kibeisak a, i nuntakna tamzaw hun i sepna a bei hi.  I sepna ah tuabang in hun ki bei napiin, sum tamman leh za hoih man bek tawh lungkimlo leh lunglutlo pi in va sem lehang ei a ding in (lung)gimna leh thangpaihna hong tun veve ding hi.

Tate laisim bangci lunglut sakzo ding

Pilna bekmah ikhantoh pihding hi

Leitung nuntakna

Hih simlei ka nuntakna sung ah haksatna tuam tuam in kei hong hual den a, khat vei vei pai na ding mel zong theilo in ka om hi. Buaina leh haksatna hong tam deuh deuh a, nuntakna ah hong panpih ding ngai in ka kun hi. Thu ngen in Topa ka sam a, a hi zong in dai di de hi. Lauh na tampi in hong tuam beh zaw sawp hi. Hih lungkhamna tuipi hual sung ah tum ding hita ing cih ka lungsim in ka ngaihsut ciang in Launa tawh ka ki dim hi. Ka nuntakna in Tuipi lian mah mah lai zang a a awm tembaw a tum ding bang hi a, lametna ten hong taisan in sih ding a ngak bek tawh kibang ta ing. Sihna in kei hong tuam kha zen leh ka kha in kawi lam a zuan mawk tam? Lung muan huai lo hi. Mite muhna a hoih mah mah, pau banglo tawh kibang a awm pen baih mah mah a, ahi zong ka kha nuntakna in a neih loh khat awm lai hi ciin ka ngaihsun hi. Tua bang lamet bei a ka awm lai tak in ka lungsim sung ah hong hopih khat awm a, tua in bang gen hiam cih leh tua bang haksatna leh buaina te’n hong tuam lai nangawn in ka Topa pen keimah ah awm den a, haksatna bang bang thuak mah tase leng hong huh ding in ka tembaw ah om den hi. Ahi zongin ken ka lungsim gim na leh haksatna, buaina te ka tuah ciang lauhna bek en in, hong huh ding Topa phawng lo in keima pilna leh siamna tawh tua haksatna te zoh sawm kha ing, ahi zong in ka lauhna tungtawn pan Topa ka sap tak ciang in amah in hong huh a, launa tui hual pan hong honkhia in lungmuan na hong pia hi. Amah a muang mite Topa’n it a, amau te panpih ding in om den hi.

Gualzawhna

Thu um mi (kristian) ih nuntakna leh i kalsuan na ah khatvei vei upna hong kiam in, haksatna in huihpi bang a hong nawk ciang nidang bangin kikhawp, thunget, laisiangtho sim leh Pasian phat nawpna te hong bei a. Nidang laia paulap cing hetlo khawng kikhop loh nading a paulap dingin hong   lemtang mah mah in, midang te nuntakna tak pana ei ki teh in a cin lohna uh ih theihna tak pan “amau zong tua ci lel e” ciin ei le ei ih ki lungmuang sak tawm a, ih muh theih le khoih theih te tawh lungnawpna i zong kha zel hi. Ahi zong in hih bang hun hong tun ciang a ki puahphat or ki bawlphat a sawm lo mite in Khasiangtho dah sak in, a nuntakna a ngeina bang thei nawnlo a a mai mang mi tampi tak awm khin hi.Khamtheih guihtheih tawh nakpi taka a ki diah ngei numei khat in “Topa aw kei pen khial ing, upna hat a neilo mi hiing, ka haksatna leh ka mawhna te tampi hi, himah tase leh nang lo ngal belh ding leh muan ding nei tuan keng, hong deih nawn kei ni teh ahi zong in nang kawng len den ding a, kong khahsuah nawn kei ding hi”! Ciin hong kap khia in Pasian maiah thungen a, a hong ki aap tak ciang in a thungetna leh Topa mai a a kipiak na pen Topan sang in tuni in mun tuam tuam ah Pasian mizat hong suak hi. Pasian a muang a, Pasian deihna bang a gamtat sawm a, pasian a ding a a kipia khia mite Topa’n lamsang zel hi.Ze etna huihpi leh leitung lungnawpna tampi ten thu um mi (christian) te hong hual cianga GUALZAWHNA (zeisu) a len den mite’n:-Zeisu Topa ka lungdamna hi inKa nuntakna ah hong awmpih a hong makai ding in Zeisu nang kong deih hiKa nuntakna khempeuh nang a hiNang a ding a muan huai den dingin kong kipia a, Nang kong it den ding hiCiin a Topa phat in, nisim gualzawhna la sa den uh hi.

Topan bang hihdingin hong deih hiam

Topan mi khempeuh kiang ah talent (hih theihna/siamna) a pia hi. A hih hang ih talent pen kibang kim lo a, ahi zong in mi khat peuh in na khat peuh peuh sep theihna i nei tek hi. Ih pilna leh i siamna pen tuam tek ahih man in talent lian pen leh hoih pen om theilo ding hi. Bang hang hiam cih leh i hih theih na ciat ah ki hoih tek a, ki en neu ding om lo hi hang.Tuni in ah hih theih (talent) bang nei na hi hiam? Pilna, siamna nei in lai tan sang kah in siam sinna lampi ah hat mah mah in, pil mah mah na hi hiam? A hih kei leh Business (van zuak) lam siam in van zuak dan, lei dan leh sum lak dan siam na hi hiam? Na hihna khempeuh ah mite sanga siam zaw leh pil zaw zawng hi kha ni teh. Ahih hang ki phasak in a siamlo zaw leh a hat lo zaw te simmawh mawk kei in. Bang hang hiam cih leh na talent te Topa hong piak sa hi a, Topa deih na bang a zat pen na hih ding ahi hi.Paunak 3:5-8 ah hi ciin ki gelh hi ” Na lungsim khempeuh tawh Topa muang in la, nang theihna suang kei in, Na hihna khempeuh ah amah phawk in; tua hi leh lampi man hong lak ding hi.  Nangmah mah a pil in ki ngaihsun tawm kei in la, a sia pel in. Tua hi leh nang a dingin damna zatui tawh kibang ding a, na meimate dam sak in, na natna te dam sak ding hi”.Tua ahih man in, Paunak sung a hong hilh mah bang a, eimau mah mah ki pil sak tawm lova, i hihna khempeuh leh i nusim nuntak na ah ih Topa Pasian pen i lungsim khempeuh tawh i muan ding ki sam hi. Amah pen eite hong bawl pa hi a, amah lo in ki nungta zo lo hi. Bangzah ta a pilna, Siamna leh hauhna i nei phial ta zawng eima pilna leh siam na suang lova, tua pilna a hong pia Topa mah lungsim khempeuh tawh i muan ding pen Topa deihna hi. Ih nuntakna, i pilna leh siamna, hauhna te a hong pia ih Pasian bek mah hi a, a ut a leh lakik thei hi.Tua ahih man in ei leh ei hoih i kisak na leh ih lungsim hoihlo te Pai khia in Topa bek mah muang ni.

Naupang pattah zia

Mihing pen ki thuhilh leh kipattah tang tang a kulte ihi hi.A diakin a hoih lam na te kihilh ki tangsam pha deuh hi.A sia lam bel kihilh luat kul lo in kizui thei ziau lel hi.Mi picing khat i suah theih na dingin naupan lai maha ki pattah zek a kul na hi mawk hi.Bang hang hiam cih leh gol khit nunga ki thuzawh ding pen baih nawn lo hi.Tua ahih manin i ta i naute mi picing khat a hong suah theih nang un i hilha i pattah ding pen nu leh pate mawh puakna ahi hi.Naupangte hoih taka i pantah theih nangin naupangte lungsim paizia hoih taka I theih phawt kisam hi.Naupang cih ciang a lungsim a pumpi uh naupang takpi hi.Tua ahih manin picing dana lamet ding hi zen zen lo hi.Pawl khat in naupang thuhilh sun sun le uh tai leh sat thuah pah mawk uh hi.Tua ding hi lo in zawl siama a lungdam lai tak ua thuhilh ding hi zaw hi.Naupangte thulunglut sung pen sawt het lo hi.Thusawt veipi na gen hang mangngilh pah ding uhhi.Pawl khat leu leu in lah it lua liangin zong sat ngam lo ahih manun naupangte kingek sak nuam lel uh hi.Tuabang dan lah hoih lo leu leu hi.A hoihbek khat theih siamding hoih hi.Naupangte a neu lai mah un kammal kilawm zat sak pah ding ahi hi.Kamsiam pen hoih tawn tung hi.Mikhat peuh a sap nang man taka a sap theih nangun makaih ding ahi hi.Hamsia khong a zakna uah tamzat ding hi lo hi.Bang hang hiam cih leh hong zui pah lian ding uh hi.Naupangte in a etteh masak pen uh nu leh pa ahih manin nu leh pa pilvan kisam hi.Naupangte’ muhna lim limah kam kisel,leh kihehsak ngei lo ding.Gamtat kilawm zong naupan lai mah a sinsak ding ahi hi.Liat khit ciang pen peuh kizum ngaihsut pian mawk hi.Naupangte anneekna mun leh mipi laka awmdan kisin sak huai hi.Siangtho gamtat zong kisinsak ding ahi hi.Na khat peuh peuh ahih khialh uh ciang tai ding mah hi.Naupangte tungah i kampaute hih picin tei tei ding hoih hi.”hong sat ding ka hi” na cih leh sat takpi lel in.I kampau banga i awm loh ciang a ngeina danin tuat thei mawk uh hi.Naupangte pen thudot a hat mah mah hun lai uh awm hi.Hibang hun ciang cimtak mawk loa limtaka hilh ding ahi hi.Hibang pana a theih te uh ‘neu thu mangmawh’ ciin sawt veipi ciamteh thei uh hi.Tua ahihmanin hibang hun sungin thuhoih a nuntakna uh a makaih thei ding hilh khak ding thupi hi.Naupangte a neu lai un i deihna lam lam ah pantah thei hi hang.Gentehna in hangsan dinga i deihte launa lam peuhmah theisak vet lo ding.Sikha khong peuh tawh khem ngeilo ding.Tua hi leh meidawi lo ding uh hi.A uk ding uleh a lunglut nang ua i deihte nangawn a lungsimuah kiguan thei hi.Cihnopna ah kimawlna lam tawh a kipantah leh a khangkhia khat in pen kimawlna mah hong uk to pah ding hi.Tua ahihmanin naupangte pattah ding pen I mawh puakna ahih lam phawk thak ni.Naupang khat a neulai in lampi man tawnsak lecin a teek dongin lampial nawn lo ding hi.

Pilna,siamna

Thalkap siamte’n tua thaltang tawh muibun ding a,mazang ding uh hi. Pahtawina leh lungdamna ciktui bangin phul ding hi. Dahna leh hagawina,guallehna leh tuantualna a suaksak thaltawimi pen thal lawng sunga thaltang zangkhial ahih man in maizum in a om ding a kilawm ahi hi. Thaltawi mi nih in a zatzia a kibatloh mah bangin nanglekei in zong Thallawng sunga thaltang a bang khangnote bang ci pattah i hi hiam!  ‘Thallam cilsial ei tung hong tu kik’. Thallawng sunga thaltang leh khangnote nang khutsungah a om lam phawk gige in. Thallawng sunga thaltang pen a  tawite khut sungah, a tukna ding mun kinga hi.

Khat vei vei ka ngaih su sut ciang tu laitak i pilna i siamna sindan leh tu laitak khan tohna pen nakpi tak in kigamla ta a, khang lui luata sa ingh. Pilna siamna sin i cih tak ciangin kiphat sak kiliatsakna ding leh mi neumuh na ding a, a kisin hi zenzen lo-a, nun tak theihna ding  leh nuntak zawh na dingin pilna siamna kisin hizaw hi. Mi demna ding leh mikap nading in pilna siamna a kisin hi lo a, leitung khantohna tawh ki zui in nuntak dan i siam theihna dingin pilna siamna a kisin hizaw hi. Tu hun khan tohna sung ah pilna siamna leitung degree sang  pipi a ngah mi kitam mahmah napi’n pilna siamna a zang thei lo, a nuntakpih theilo mi elzen in kiom ta mawk hi. Bang hang hi ding a hi hiam?Hih pen i sin dan pilna siamna lampi pen luilua ta a lampi thak a kisialna lam zuat hun ta hi ding a hi hiam? A hih kei leh pilna siamna a sin mite in pil ding leh siam ding sangin degree ngah ding thupisak zaw kha hi ding a hiam? Tua ahih kei leh pil pipi siam pipi in gam leh lei a uk leh gam leh minam te in a pil a siamna te uh zatkhuan pia lo zaw hi ding a hi hiam? Tua ahih leh i gam i minam in khangno mi pil misiam a khangto ding deih lo in a khe uh tawh a sikcip nuamden hizaw ding ahi hiam? Tu hun tak ciangin khangnote in damdam in sum leh pai sangin pilna siamna a thupit lam hong thei zaw deuh deuh ta uh a hih manin a pil a siam khangno  tampi nasep nei lo in lamkim lampam ah zulesa tawh ki diah in nasep a neih loh manun cim in, zusai bang lo saitengah a sukvah a tovah uh hi lel mawk hi. Deihsakna leh itna ,hehpihna tawh hih khangno mangthang te en leng i gamlelei a uk zo ding, a puah zo ding, a khangto sak zo ding mi vive uh ahih manin pammaih mahmah hi. Gamlelei in a neih van manpha penpen  khangnote hi a, i makaih zawh leh gamlelei a dingin khamlengun sang manpha zaw ding hi. I makaih zawh kei a, a khantohna ding uh i hazat ngeingei  leh, hih khangnote hong  ki sia leh gammi khempeuh a siasak zo hong suak ding uh a, a tawpna ah mi khem peuh hong linglawng sak, hong sukha veve ding hi. Leitung i cih pen mikhempeuh ei guak-a, a ki nungta thei hi peuhmah lo in, khat hangin khat nungta in, khant hang mah in khat a khangto thei bek ahi hi. Mihing a kicing kim  a paubang lo kuamah kiom lo a, nih leh thum i hih theihna a kigawm ciang bekin a hoih pen a pha pen a piang thei bek ahi hi.Tua ahih manin tulaitak a hong khang to khangnote i thudon kei a, i makaihnop kei leh tulaitak a nupi papite teek leh guai lam a ma nawh tek a hih manin khangno gina lo tampi hangin mibup nuntakna hong  kisu buai kha ding hi. I gam i lei in a neih a manpha penpen khangnote a ki zang thei lo, a gina lo, kimanna a nei lo mi hong suah loh nading in tu ni hih i khangnote lungtang sung ah a man pha pen pen khaici tuhkhol ni. Ni khat ni ciang ei mau mah in a at kik ding mah ihi hi.

SAWBUAYISHIN

World Sawbua Thupuak/facebook/group/https://www.facebook.com/groups/772388949543920/
Sawbuayishin khua kipawlna/malaysia pan,https://www.facebook.com/groups/338178606286069/
Sawbuayishinvontawi(dammaw)-facebook/group/https://www.facebook.com/groups/726530260718545/
Sawbua-yishin khua kiim leh paam maante/https://plus.google.com/collection/U6YEg
Suabuayishin khuahun/https://m.facebook.com/profile.php?id=1592291441034342

Wednesday, 22 July 2015

Cidam nading bulpi nam-3

Cidamna i cih pen Pasian’ hong piak thupha khat a hih na thu i theih sa ahi hi. Mihing i hih nungsang kuamah a cina ki-utlo hi. Ahizongin mi khempeuh kicidam kimlo hi. I cidamlohna leh akilawhthei natnate i ngah khakna thu lianpi thum om hi.Tua thu nam thum te in,(1)        I neulai in a khauh lua zatui, zaha te i zat hang(2)        I pumpi aading akisam dat (nutrition) kicing takin i ngah loh hang le(3)        Khuahun zui in a kilawm omdan, khawldan le kikep zia te i theih loh hangte ahi hi.(1)        Ei mihingte pen i ngei na ah natna khat peuhpeuh ingah ciangin a manlang thei penin kidamkik nuampah hi. Tua ahih manin i damkik mengmeng nadingin zatui zaha tuamtuamte le lamtuamtuamte i zangh hi. Gentehna in, lutangna sungkhak ci pak ni. Lutang natna apiangsak sungkhakna hemkhia masa lo pi-in lutang natza akhauh theithei i neek leh tua lutang natna dampak lel ding a asau veilo in hong nakik pah veve ding hi. Tuabang zatuite in a na adamsakpah hang in adeihhuailo sapna tampi (side effects) a piansak lam aphawk, atheikha  kitawm mahmah hi.Tua ahih ciangin natna khat peuhpeuh i ngah khak leh tua natna zungpi te zong masa in kibawl ding kisam masa hi. Ahih hangin natna khatpeuh ahizongin, akilawh thei natna khatpeuh i ngah ciangin ahi zongin zatui khauh theithei kizangh pahpahnuam ciathi. Natna hong piangsak thu zungpite hepkhiat ding, natna lungno te i do zawhna dingin a kisam thate i ngah nadingin nekdan, khawldan siamdingahte tuni akipan phawk tawnntungin zang ciat ni.(2)        I sanggam Kawlte in “An zong zatui, zatui zong an” ana cih mah bangun, nuntakna neite khempeuh cidam takin i nuntaktheih nadingin nek le dawn mah akisam thupha bulpi khat ahi hi.Mihing, ganhingte khempeuh an le tui tawh akinungta ahi hi. Tua hi a, naupaai nupite anaupaai sungun akisam dat (nutrition) te akicingin ngah kha kei leh, ta cidam asuah nading uh hamsa hi. Hihte pen neek le dawn tawh kisai thule la theihhuaite i theihlohman leh i neihsa, i lamsa in atawklohman ahi hi. I hih zawh ciangciang, i sum i paite i zattheih banah cidamna tawh kituakin i neek. i dawntheihding zong kisam hi. I nek ngeina ahi buh, vaimim, mim tuamtuamte, be sa le meh teh mehgahte i huan ciangin akisamlo supna te aom loh nading in i huansiam ding kisam mahmah hi.“Limsa” cih bek tawh i lungkim ding hilo hi. Gentehna ah buhtang i huan ciangin thumvei bang i sawp sangin nih vei ciang sawp dingin, antui khit kullo dingin huan ding or nganhuan ding. kilawm zaw hi. Tuamah bangin mehteh mehgahte zong siangtakin i sil khitteh huan ding, sathau / tuite ahoih bek zah zang ding, mehza i zat tangin ngapik, cikhum cihte zang ding, mei zong sasak lualo lah daisak lualo ding, cihte pen anbuk sung aa anhuante theih ding cidamnading thu bulpite ahi hi.Buh le mangbuh tawh kibawl nate tampipi ne in meh tehmehgah le sa te i ngawlh nate in a phiatkhiat huai ngeina khat ahi hi. I tha ahat nading in i zingsang nate ah tha adim be le sadat kihel nek le dawnte i nek ding hoihzaw hi.(3)        Khuahun kikhel zui in cidamna tawh kituakin i nuntak theih ding kisam hi. A masa in pumpi siantho ding kisam hi. I naupangte kum 3, kum 4 bang hong phak ua kipan in amau le amau ihmutma khut le khe sil, maiphiat, hanawt, anneekma le dailenkhit khut silsiang ding cih zongsat hoihte i pattah siam ding kisam hi. Akipumsil uh ciangun zong natna lungno te bawm theihdiak na ahi lenuai le kalkawmte hoihtak silsiang ding cihte zong gensiam, pattahsiam ding kisam hi.I nek khit i dawn khit ciangin i sung i lai ahoih ding zong hong kisam zel hi. Ne ne-ding in hong pusuak kik thei kei mawkleh i sungah muatgawpin i omdan nuamlo ding hi. Thamlo in akisamlo natna tuamtuam hong thuaksak lailai hi.Tua ahih manin i sung i lai ahoih nadingin tui tampi i dawn ding hi. I pumpi seh thum suah seh nih pen tui ahi hi. Ahang khat peuhpeuh tawh i pumpi pan tuitampi i supna hangin i nuntakna beilawh thei hi. Nikhatin tuithawl (6) bang i dawnding akisam hi a zingsangtuungin dawn 20 le’ng hoihpen hi. Mai i phiatnop leh phiatin, ha bel nawt kul nailo hi. Tua khit teh tui thawl nih bang dawn ding hi hang. Tua hi leh tua tuite le Thyroid gland pan ahongphulkhia tuite in igilpisung lam manhawh uh aa, angawi nading le sungnawi nadingte hong sepsak uh hi. Tui i dawn ma in awng i hawhnop leh hawhphotin, tua tui i dawnkhit minutes 5-10 ciang bang lamsiau ni. Tua hi leh i thate hong zang mahmah ding aa i om hongnuam ding hi.Sanggam aw, a zenzen in tuabangin tui na dawn ngei kei leh tuni mahmah in kisin pah in. A patcilin haksa sa mahmah ding hi teh. Ahi zongin dawndawn leel in. Asawtvei ciang kisekin na dawnzo lel ding hi Tua bangin tui nadawnna hang in cisa natna, lungtang natna le thagui natnate tawh na kipelh ding hi.Tua ahih manin, hih atung aa thu thum teng zui lecin na nuntak hunsung in sumle paii tawm bei leh huntawm bei napin nopsakna nangah dinghi.

Tuesday, 21 July 2015

Zomite mainawtpih ding

Mailam  ah Zomite  mainawtpih ding thuhoih kasak pawlkhat honggen nuam ing. Zomi te pen Kha thu leh taksa thu  ah khantohna    a ngahsawm te ihih mah bang in  ilunggulh pawlkhat  genkhawm ni. Zomi bup in  imaban ah  isep ding  thu pawlkhat kalunggulh te in:Abeisa mah bangin  ituntun na  ah ibiak Pasian tawh limtakin  ikizop dending  mah thupi sa ing.I gam ilei pan apaikhia ihih hangin  igam ilei  ipuah izun dending mah   thupi sa ing.Israel te mah bangin  ahun acin teh  i utnak leh ciahkik theih hun omden ding ahih manin  ngaihsutna ineih kiukiau  ding thupi sa ing.Pasian nasem te leh  leitung  lam nasem te ikipum khat leh isepkhop theih ding hoih sa ing,  atuam tuak in kilang muh lo in  mapangkhawm ciat leng lunggulh huai sa ing.Mailam ah Zomi khempeuh kipawlkhawm in Zomi NGO  dankhat neikhawm in,gamdang tungsa sung pan in kum khat in  $ 100 apiazo ding mi 3000 peuhmah kiteng khia in, gamsung pan zong kumkhat in ks. 100,000  apia zoding mi 500 bang kiteng khia in,  igam ilei puahna in zang khawm leng , mangkang te huhloh sa in na tampi kisem zodingin ka um hi.Topa Zeisu hong paikik ma teitei in  ki pumkhat in semkhawm leng  lunggulh huai ka sa hi.Zomi min tawh ineih ZOFA  nasepna te  panpih leh tha pia  in, mailam ah Zomi Tualpi leh Stadium ciangdong ineihzawh nadingin sepkhop huai ka sa hi.ZYA nasepna te zong abeisa  isepna sa ommah bangin nakpitakin  septohtoh  ding  om lai hi.Oxygen bung  9 inei khin a, Motor leh motor cycle  te inei khin a, ineihdinga  akisam  tampi omlai hi.Zomi bup lungdamkoh khopna  abeisa a  akizang ahi  November nipi nunung pen  Zomi khempeuh in akibangin  zang zo den leng hoih sa ing.Zogam ah Pasian thu hongtun kum 100 pawi kum 1999 in ibawl zo a, Pasian thu i upzawh kum 100 pawi  kum 2004 in bawl zo hi. Tu in imaban ah ibawlding anai mahmah  ahi Lai ineihzawh(Cope topa hongtunzawh) kum 100 pawipi Tedim ah bawldingin i kigin laitak ahi hi. Mailam ah ibawllaiding khat pen Zomi ten Pasian nasepna ah  Siampi za icih (Ordination) angah masa pen Rev.VialNang hi in ama ordination ngah zawh kum  100 pen kum  2023  teh hongcingding  a, Rev.VialNang in tuni in  Suanlehkhak  bangmah aneih hetloh na  pen  tulaitak a Pasian nasem khempeuh ama suanlehkhak  ihi maitam cih kangaih sun  ngei hi. Tua ahih manin Zomi Pasian nasem khempeuh te leh Pasian   thu um khempeuh te adingin  ipu masa ahi Rev.VialNang  Ordination ngahzawh  kum 100 cin kumding  2023  ciangin Jubilee pawipi  khat  ama innmun mahmah omlai ahih manin bawlsak zoleng  hoih mahmah ding cih kangaihsun hi. Dam in kikup tohtoh ding ahi hi.Amah phawkna innkhat zong lamhuai mahmah dinga  ama vante  zong kaihkhop huai ding hi.Zogam lampi nasepna  min ahi ZRDP  nasepna zong  tha ipiak mahmah ding leh akisam  vaite ah ma ipan khop ding pen thupi mahmah dinghi.Zomi te  ipawlpi  leh ingaihsutna  akibanglo ommah dinga ahizongin  ikbatsak ding pawlkhat  omsak veve ni. I sepkhop theihding pawlkhat omsak veve ni.Ei huansung zong khociat kawm sa in  i losungah semkhawm  siam ni. Ih sepkhopna hongtam leh  ilungdamna  honglian dinga  , ilungdamna  honglian leh itha honglawp dinga itha honglawp leh ikhangto ding hi. Kei mimal ngaihsutna leh hoihsakna hia, dam in  iho lim tohtohding  ahihi. Hong puahnuam Pasian in ei leh ei kipuah  masa leng  hong puah nuam zawlai ding hi .Zomi  te sepkhop theih ding thu hoih tampi omlai ding hi. Athei peuh peuh in  sungkhia leng  lunggulh huai ka sa hi.

Monday, 20 July 2015

Ei leh Ei kitheih telna

Greek mipilpa Socrates kammal mangmawh khat in "Nang leh nang kitheitel in" (Know thyself) cih ahi hi. Amah leh amah a kitheitel mite’ omzia leh nuntakna a nuai a bangin kimu thei hi.Kineih lo uh hi: Amah leh amah akitheitel mite in kineihna zang lo uh hi. Pasian mai leh mite mai ah ahi bangbang in om lel uh a, a thanemnate uh zong ipbawl, seelbawl tuanse lo uh hi US President (37) na Richard Milhous Nixon in a zumkhan sung kawmtungah a galte’ min teng gelhsuak diudeu a, a tungnungpen nambat khatna ah ama’ min gelh se kici hi. Hih pen amah leh amah a kitel luat man leh kineihna a zat loh man ahi hi.Kipilsak lo uh hi: Mipil taktakte in cikmah hunin "Kei pil ing" ci ngei lo uh a, zong kipilsak se lo uh hi. Ahi zongin amau’ nuntakzia leh a nasepzia panin mipil ahih lam uh hong kilangkhia hi. Mihing a kipilsakteng pen a pil takpiteng hi khol lo zaw in, a pil laklawh teng peuh hizaw gige thei hi.Kiphasak ngei lo : Mipilpa John Flavel in, "Amah leh amah a kitheitel mite cik mah hunin kiphasak ngei lo uh hi," ci in gen hi. Amah leh amah a kitel mite kiniamkhiat uh a, gennop mahmah lel uh hi. Mihingte i kiphatsak khak theihna leh i genhak theihna pen ei leh ei i kitel loh man ahi hi. Mi pawlkhat pen eima’ hihna taktaksangin ei leh ei i kisang koih zaw thei a, ei tawh kilawm kituak lo zah in i kiphasak gum thei hi. Ei leh ei i kisang koihna zah in midangte in hong sang koih loh uh teh kiheh nuam mikmek thei hi .Tua hangin mite’ neumuhna kithuak zaw thei hi.Kipuahphatna nei den uh : Amah leh amah akitheitel mite in kipuahphatna nei den uh hi. Eima’ dinmun taktak i tel loh manin kipuahphat ding kisawm lo thei hi. Victoria kumpinu in a neu lai-in sangah lai kin vet lo hihtuak hi. A siate in a hanthot niloh hangun a kilamdan’ luatna om tuan lo hi. Nikhat a Siamate khat in, "Ka tanu aw, nang pen nikhat ni teh England gam a uk kumpinu ding hi teh," ci in a gen teh Victoria zong amah leh amah a dinmun hong kitel a, tua akipan lai hong hanciam hi. A tawpna ah ni a tum ngei lo England gam a uk kumpinu hong suak takpi hi.Min leh zaa deih lua lo : Amah leh amah a kitel mite in amau tawh a kilawm akituak lo min, zaa, panmun thupi, pahtawina leh hamphatna cihte deih tuan se lo lel uh hi. 1948 kumin Israelte gam khatin hongdin’ uh ciangin Israel kumpi dingin Scientist mipilpa Albert Einstein a hopih uh leh Einstein in, "Pasian in kumpi dingin kei hong seh zenzen kei , kei mun ding hi kei" ci in na sang lo hi. Hih pen amah leh amah a kitel luat man ahi hi. Sen Prime Minister minthang Chou-En-Lai (1898-1976) in panmun khat kan deih ngei lo a, amite zong panmun khat kan pia ngei lo, ci in kigen hi. Hih zong amah leh amah akitel luat man ahi hi.Mi hawmthawh lo uh hi : Indiate paunak khat ah, "Mi khatpeuh na hawmthawh ma in ama’ khedap sungah na khe thun masa phot in," cih khat om hi. Amah leh amah a kitel mite in midangte hawmthawh ngam lo uh a, amau leh amau kihawmthawh niloh den zaw uh hi. US mihaupa khat pen amah leh amah piakkhiat hat kisa, midangte hawmthawh niloh hi. A sumpi piakte koi mun ah kizang, cih a kan dingin Sen gam va zin hi. Khuano khatah tangval khat leh bawngtal khat in lo kaihna hakkol zawngin, lo kai khawm uh mu hi. Tua tangvalpa in bawngtal kap khat a neihna sung pan khat zuak a, a zuakman teng sumpi in khia hi. A zuak bawngtal mun ah amah lut a, lo kai ahi hi. Hih danin a hingtangin a kipiakkhiatna amuh a kipan ama’ sumpi piak pen gentham sa nawn lo-a, midangte zong hawmthawh ngam nawn lo hi.Midangte mawhsak ngei lo uh hi: Zomite in mi thanemna kimuh siam deuh a, midangte kimawhsak nuam deuh se hi. Hih pen ei leh ei i kitel loh man hi gige hi. Abeisa lai-in Pasian mizat minthang pen 7 (top seven) sunga a kihel Jimmy Swaggart hong minsiat ciangin Pasian nasem tampi in mawhsak ngeingai uh a, hopih nuam nawn lo uh hi. A tapa mahmah in zong nakpitakin mawhsak lai hi. Tua laitakin India gam Calutta khua AG Pastor Dr.Mark Buntain in, "Keima’n thu kong ngetsak khak loh man hi, ka mawhna hong maisak in" ci in amah leh amah kimawhsak zaw hi. Billy Graham in zong mawhsak het lo hi. Galpi nihna lai in Jews mi awn 6 bang a that Adolf Eichmann, Israel Mosaic thukante in Argentina gam Buenos Aires khua ah va man uh a, Jerusalem khuapi ah hong ciahpih uh hi. Thukhenzum ah thu a kisit lai in Mosaic thukante khat in Jews biakna makaipi Rabbi khat kiangah, "Hih pa mawhnei na sa hiam" ci in a dot leh amah leh amah a kitel Rabbi pa in, "Amah sangin hoihzaw tuan peuhmah ke’ng, amah tawh kibangin mawhnei khat mah hi lel ing," ci in dawngkik hi.

Syahuanpa leh Numeino

Siamsin pasal khat a khetawh khual hong zin hi. A khual zinna ah khuano khat nawk kha hi. Tua hunpen khual khalhun ni sat hun ahihi. Siamsim pasal pa zong adangtaak in tui hong duhta hi. Khua no khat a tunteh tua khuanawl a inn no khat ah hong baangin a kong khak hong keu hi. Kong khak a keuhleh numei no khat in kong hon hi. Siamsin pasal pa in dawn theih ding tui nong leisakzo ding uh hiam, ka daktaak lua tuiduh luang ing ci hi. Numei no in a vot kik kek sung panin Bawngnawi haipi khat suah in Siamsin pasal pa in lungkimtak in dawn hi. A vekpi ngaih khin hi. Numei no in na duh lai hiam..na duhleh ka Bawngnawi neihteng kong piak hi-in kong piak theih ding tuisik bek om lai hi kong pia ding hiam ci-in Siamsin pa kiang dong hi. Siamsin pa in lungdam ing hunta ing ka dangtaak nawnlo hi. Sum bang zah hong pia ding ka hiam ci-in dong hi. Numei no in, " Thupha na bawl aa, mi huhna na piakleh amau tung panin lam-en ngei kei inla thaman zong ngenngei kei-in, thaman hong pia ding a kicing Pasian in hong piak ding bek ngaihsun in", cih a pianna Nu hilh ngei khat phawk vivel hi. Siamsin pa tungah sum ngenlo in pha mawhlo hi lung nuamtak in na pai in ci-in Numei no in dawng hi. Hi mahleh Siamsinpa zong hong ut tuansamlo in sum neih mawhlo ahih manin a hun khopzah khat a piakpiak hangin Numei no in sang hetlo hi. A tawptawpna ah Siamsin pa zong lungnuamlo pipi in a khualzinna maban hong zomto hi.Hun saupi khitteh tua Numei no nu hong nungak in hong lianta hi. Up mawhloh laitak in Natna lianpi hong ngah hi. A khua vuah ki bawl zolo in khuapi lian Zato hong zuan hi. Tua zato ah Siamsin pa Siavuan lianpen na suak hi. Tua numei in Bawngnawi a neih sunsun a piak pa cihzong theilo in, siavuan pipa in thei nawnlo hi. Hi mahleh Siavuanpa in nang koipan na hiam, na khua Tedim hiam, Tuimang hiam, Tonzang hiam, Lamka hiam...cih bangin dong hi. Siavuan pa in numei nu khua a theihteh a inn dong kik in, a inn a genteh hun khat lai-in Bawngnawi a dawnna inn pan hicih hong thei hi.Numei nu zong a Natna na sia mahmah ahih manin amau neihsa khempeuh zuak in a ki bawlzo ding hi nawnlo hi. Siavuanpa in a pilna khempeuh a theihna khempeuh suah khia in tua Numei nu hong bawl in a natna khempeuh hong dam siang sitset in a mel bang bel hong hoih mahmah hi. Ahi zongin sum a piak ding pen a khantawnin amau neihsa tawh piak zawh dingte hilo hi. Siavuanpa kiangah a sum piak dinguh neihlo pipi in bang zah bei hiam ci-in dong hi. Siavuanpa in lai ip khat pia hi. Tua sungah hun khat lai-in Bawngnawi nong piakna hangin hih ciang a tung ka hihi tua hong pia kei lecin a si ding dinmun ka hihi. Bawngnawi man hong pialo ka hih manin tuni dongin ka lungdamna manggilhlo in ka lung kimna dingin hih na Natna tawh ki sai sum pekkhat zong piak kullo hi ci-in Siavuanpa in hun khat lai aa Numeino nu kiangah laikhak pia hi.Nang leh kei dingin ki ngaihsun leng bang zah tak in a lungdamna khitui  uh luang ding ahihiam. Thupha a bawl laitak in neihlo pipi in a neihsa teng tawh Thupha abawl Numeino nu gen theihna tuaklo dingin um na ahihiam. Hih zah dong thuk kikna ngah dingin tua hun laitak in ki lam-en khalo ding hi. Ih lam-et te bek ki huhnuam, ki hopih nuam himah leh Pasian zia in lam-et beidong a tuakte lam-ah pang tawntung hi. Thupha ih bawl mite tung panin lam-etna khat ngah kik ding cih ih ngaihsun kha ngei hiam.Lam-etna cihbel ki neih ciat hi. Ahi zongin tua lam-etna pen koi lampi tawnin Pasian in hong paisak ding cih thei khollo ihih manin mihingte tungah lam-etna khat peuh ngah nopna tawh na ih sep khak ding lauh huai hi. Pasian tung bek ah lam-etna neih ding leh Thupha a bawlbawlzo te Pasian in thukkikna pia hamtang hi. Thukkikna bek lam-en in na ih sep khak ding ki dop huai hi. Ih sepna khempeuh ah Pasian zia in bang hiam cih phawk huai hi.

KFC hongpian khiatzia

Kawlgam gamvai kikhelna huhau in a nungzuih thute ah sumbawlna lam khaktante ki hong in leitung gam tuamtuam te tawh sumbawl khawm thei ta cih thu ahihi. Tua hi aa Kawlgam ah leitung aa company minthang te in sumlom phum in sumlei sumzuak ding hong kipan ziahziah ta uhi.Tunung deuh in thuthang khat in leitung a ‘nektheih (Fast Food) company minthang khat ahi KFC in Kawlgam ah sai hong ta ding cih thu i sim kha ciat dingin i lamen hi. Tua hi aa, KFC nungthu theihding le pilna lak ding ahkl lungsim thalak theih ding lunggulhna tawh kong at khia hi.KFC thu ahkl nuntak khangno sung guallel ngekngek in khangham sihkuan ah gualzawhna a ngah mipa khat thu ci leng zong kikhiallo ding hi. A ma pianzia te in;Kum (5) aphak ciangin a pa in sihsan vat hi. A pa om nawnlo ahih manin a nu in a nasep nusia kha hi.Kum (12) a phak ciangin a nu in pasal kik neih hi. A pakik i simmawh bawlsiatna te thuak kha zel hi.Kum (14) a phak ciangin sang kah nading lah sum neilo, a nu inn ah lah om nuam nawnlo ahih manin lamlai ah a vakthap mikhat suak hi.Kum (16) aphak ciangin a kum khem in galkap tum hi. Tembaw kham pahpah ahih manin a inn ah kiciah sak kik hi.Kum (18) a phak ciangin zi nei hi. Sawt kei. A zi in a neih a lamh teng zuak sak mangin nua kik hi.Kum (20) a phak ciangin mei bawl sia, meileng lam nasem cih bang teng sem kawikawi in lem cih omlo hi.Kum (30) a phak ciangin aamahkhan company (Insurance company) khat ah nasep ngah hi. Sum hamphatna (bonus) tawh kisai in a pu tawh kitawng uh ahih manin a nasepna pan tawp hi.Kum (31) aphak ciangin Upadi (law) lam amah le amah in sin in a lawmte hanthohna tawh sitni sem hi. Ahih hangin thu khat hangin thukhen zum ah a thu ap pa tawh kilai dihdih uhi.Kum (32) a phak ciangin bangmah sep kician neimello in zawngkhal mahmah hi.Kum (35) ah lemlohna mah mukha zel hi. Motor hawl kawmsa in lei tung apai laitak in tua lei kitan ahih manin motor tawh guam ah kia suk hi. A pumpi tungah liamna tawh kidim in leh a nasep motor pei zuakna ah zong semzo nawnlo hi.Kum (40) khua khat ah namgimtui sai khat hong hi. A signboard suan khit phet in a sumbawlpih pa tawh ki tawng uh ahih manin thu kinei talai uhi.Kum (47) ah a zi kik tawh kikhen in tanu tapa 3 nei hi.Kum (61) ciangin mipi palai ding kiteelna ah alut hangin kitel lo hi.KUm (65) a phak ciangin kumpi thuneite lampi kek na hangin a minnei tung Fast food ansai pen kisusiat sak hi. A van om sunsunte khol thiamthiam in akiman in zuak kik hi.Kum (66) a phak ciangin a nuntak nading in zin kawikawi in ansai te ah a ma siam ahi aksa kan tawh nasep zong hi.Kum (75) a phak ciangin na sem zo nawnlo ahih manin ama phuatkhiat min le siamna mitung ah ap hi. Tua anei thak pa in amah stock share tul sawm tawh a leisawm hangin amah ut lo hi. Tua zawh asawt lo in stoke man khang ahih manin a ma aading hauhna lampi khat kihong ta hi.Kum (83) a phak ciangin Fast Food sai thak khat hong kik leuleu hi. Ahih hangin company logo tawh kisai in thu nei kha zel hi.Kum (88) aphak ciangin a man gualzawhna ngah taktak ta hi. A ma min pen leitung ah kizel ta hi. Amah ahih leh KFC (Kentucky Fried Chicken) aksa kan sai a phuankhia Pu Harland David Sanders Colonel Sanders (9,sept, 1890 – 16, Dec, 1980) ahi hi.KFC pen 1930 kum in aki phuankhia hi aa, tun ahih leh leitung ah nek paktheih nate (fast food chain) a bawl company lianpen nih na ahi hi. Gam 118 ah sai 18,875 hong khin zota hi. A phualpi ahi YUM in Pizza Hut le Taco Bell chain te zong nei lai hi. Tun hih company manphatna ahih leh $23 Billion hi ci hi.Pu Colonel Sanders gen kammal khat ahi “Khuahun sia cih bang omlo aa, a kidang khuahun hoih te akigawm khawm hi zaw hi. Na hanciam kawm nungta ding maw ahkl a guallel pa bangin si ding” nang teltheih thu hi. (There’s no such thing as bad weather – just different kinds of good weather. You live on trying or die as loser.”)

Musane leh gam-ui

Nidang lai in ah gammang tulak khat ah gam-uipi khat le musanepi khat hong kizawl uhi. Lawmta ki it kingai uh ahih manin mun khat ah kinai tak in om khop theih nading ci’n singkung pi khat ah phualsa uhi. Musane in singkung dawn ah a bu bawl in, gam ui in tua singkung phung ah a kua hong bawl hi.Khuakhal in gam keu ahih manin an hong hamsa hi. Nikhat gam-uipi an zong dingin a gamla a paikhiat kal in, a gilkial a lawm musane in singkung nuai akimawl lingling gam-ui note hong tuah in a bu sung aa aom a tate tawh hong ne lingling uhi. A gilkial musane note in zong a nu uh musane pi puak gam-ui note sate ne uh a, gilvah in a om uhi.Gam-uipi anzong hong tun ciangin a kua ah anote na om nawnlo hi. A thu piangteng atheih tak ciangin a lawm tungah khasia mahmah hi. Lungkimlo in phu lading ci lehlah kha neilo, leng theilo ahih manin acih nading theilo in dah in kap in a om hi. Ahih hangin a sawtlo in musane in a vawh bangin a at ni ding hong tungta hi.Gammang tulak pan a gamla lo mun khat ah keel khat tawh meihal biakpiakna na kibawl hi. A gilkial musane in a galmuh ciangin tua tual biakna ah akihal keel pen thakhat thu in bawh in a bu lam ah hong tuah vingveng hi. Huihkhi nung seuhseuh in tua akihal keel tungom mei am te a semsem tawh kibang ahih manin a sawt ciangin lopa keu singkang keu tawh akilam musane bu mei in hong kang hi. Hoih tak in a leng thei naitaklo musane no te mei in kangin singkung nuai ah kia suk uhi. A lungzuang gam uipi zong van pan in Pasian in sa emsa a khiah bang kek in musane note sa aminsa sitset in nop tak in hong ne hichiat hi.Zomite in ‘Thal lam cil siat, ei tung ah tungkik” cih paunak i nei hi. Lawmta kikal aa aom ki-itna palsat in ama angsung bek a en musane pi in, a ma cilsiat mah ama tungah amet apung tawh tukik hi kici thei hi. A lawm gam-uipi i tano te a sial in ne mah leh, a lawm gam-uipi in ama mat sese kullo, mei ah em sese kullo in musane note sa amin sa in ne kha hichiat mawk hi.Tua hi aa ei sangin a thanem, a zawngkhal zaw mite simmawh, zawhthawh bawlna, thumanlo a gamtat na, diktatlohna te ah kua man hong thei kei, kua man hong thuk ngam kei in teh, kua mah in hong thuk zo kei in teh cih i ngaihsut khak le ki khial kha ding hi. Na khempeuh, a mu athei khat a om hi. Amah in nang bang sem nang bang bawl cih naciamteh gige a, na kiang ah a met tawh hong piakik ding hi. Anvui khat atuh te in an bungsawm alak theih mah bangin na vawh bang azah tampi in na at kik ding hi cih ahi hi.

Mohanmed Tangthu

Kum 13 bek a pha pan Mohammed pen gamdang mundang a om hileh lawm leh gualte tawh leivui lakah a kimawlmawl lai ding khat hinapi a omna gam in zillo ahihman in puansiavom tawh a lu tuamin ISIS te ukna nuai ah AK-47 tawi in a kilek zialzial loh hong phamawh ta hi. Thau zangno meek leh athau in nungsawn kik ahihman in thaltuk zo lai zah ciangin tha zong a nei nai lo khat hi napi thau kap dan a sinsakte in dawm lo uh a, ngekbawl tuan het lo uh hi.ISIS ten leitungbup Muslim gam suaksak ding cih ngiimna tawh hong kipan khia uh a, thauvui thautang tawh Northern Syria gam pan gamkeek hong kipat uh pen tun Central Iraq dong tung ta uh hi. A lampi vuah lamkhak a sak khemepuh uh (Muslim biakna bia lo peuhmah) lainatna om het lo in that ziahziah uh a, Muslim khempeuh lampai thei khin ahihnak leh thau tawisak pah uh in, ngaihsutna hoih lo khemepuh a khuak sung vuah guan sak uh a, zat theihna khempeuh ah zang ta uh hi. Hih naupangte pen zingsang sim thaukap dan leh gaaldo dan nam tuamtuam a hilh khit uh ciangin amau biakna laisiangtho sung vua kamsangte tangthu leh thu kihilhnate a siam gaih dong un sinsak in hilh uh a, tua khit ciangin kiciamna bawlsak uh hi. Tua banga a kipantah naupangte lakah kum 13 apha liailiai pan Mohammed zong kihel hi.Hih naupangpa mintak pen Mohammed hi lo hi. Pasian hehpihna tawh Mohammed pen ISISte khutsung panin taikheh sim thei a tun Turkey gamah bu khin ta himah leh ISIS gaalkapte’n nungzuih lai kha leh cih khualna tawh a mintak kigelh ngam lo hizaw hi. Ama genna ah “kei pen ka lawmte tawh Mosque ah nisim sang a kah den khat ka hihi. ISIS gaalkap te’n naupang pattahna Camp bawl cih thu ka zaak ciangin kei zong tua Camp ah ka lut nuam peuhmah hi. Ahizongin ka pianna ka pa in tua Camp ah ka lut ding hong phallo in hong khaam hi” ci hi. “Ka pa hong phallohna thu ISIS ten a zaak uh ciangin hehlua uh hiding hiven agaalkapte uh honkhat ka inn vuah hong lutsak in ka pa kiangah ‘na tapa Camp nong paisak kei leh na lu hong tansak ding hi ungh’ ci-in hopih uh hi. Tua tak ciangin ISIS gaalkapte’n kei hong kai pah lengleng uh a, Camp dong ka kizuisuak uh hi” cih thu CNN News nasemte kiangah Mohammed in gen hi. Mohammed in a thugen hibang in zomto lai hi. “Ni 30 sung zingsang sim hong taai sak uh a, tua khit ciangin gaalvan zatdan leh thau kap dan limtak in hong sin sak khit uh ciangin Koran (Muslimte biakna laibu) hong simsak uh hi. Tua Koran sungah kamsang Hadith tangthu hong lim hilh mahmah uh hi. Kei omna Camp sungah ka siate uh pawlkhat pen pawl nuam mahmah uh a, hong nuisak uh in hong neekngaih mahmah zong honkhat om uh hi. Ahizongin pawlkhat in a mulkimhuai na tampi hong lak uh hi. Khatveivei naupang honkhat bangmah thei nailo dinga kilawm te ka omna Camp vuah hong paipih uh a, khauteep tawh sisan a luan dongin saat in bawlsia uh hi. Mosque ah thungen dingin ka pai khit uh ciangin ka paikikna ding mun uh hong zasak uh a, hunlap in ka tun loh uh phamawh hi. Tua mun ka tun uh ciangin ko muh teek mah in mite ngawngtan uh a, khauteep tawh saat in numei citaklo pawlkhat bang a sih dong un suang tawh deeng uh hi. Tua kibawlsiatna teng hong lak nuam uh na himawk hi. Ko lakah naupang khat in an tanni in an na tang lo kha ahihman in nithum sung sing tungah an pia lo tui pia lo in khai cip uh hi. Ka omna camp sungah ka sin thu tampi ka tel loh om hi. Antan thunget a thupitzia bel kei mit ngiat tawh mu ka hihman in ka tel bilbel hi. Tua camp sungah ka sin teng uh ka man khit uh ciangin ISIS makaipipa Abu Bakr Al Bagdadi maiah kiciamna hong bawlsak uh hi. Tua khit ciangin gaaldo thei dinga muante kihi ta cihna hi. Kei tawh a kigual ka lawmpa zong gaaldo in kuan sak uh a, a madawk ah koih uh ahihman in si pah hi. Ka pa pen tampi vei ka omna Camp ah ong pai hi. Ahizongin gaalkapte’n kei tawh a kimuh ding deihlo uh ahihman in ciahsak pahpah uh hi” ci hi.A pa in a genna ah “Ka tapa Mohammed pen naupang mawl khat hi pan hi. ISIS gaalkapte’n Suicide bomber dingin a zat khak ding uh ka patau mahmah hi. Suicide Bomber te pen a sih uh ciangin Paradise tung pahpah uh hi ci-in makaite’n zuauthu tawh na lungkimsak mawk uh ahihman in naupangte lawp thei mahmah lailai uh hi. Naupang pawlkhat bangin gaal kidona cih khawng pen kimawlna bangin ngaihsun zo liang ta uh hi” ci hi. A tawpna ah Mohammed pen a pa in Camp sungpan in lakhia zo sam hi.Tun Mohammed leh a innkuanpih teng Turkey gamah suakta thei ta uh hi. Mohammed in sep ding bangmah nei nawn ta lo ahihman in cim thei mahmah hi. “Gaalkap lut kik dingin lah kum tam kisa ta ingh (kum 13 vaal deuh hi pan hi). Ka pa nasep mah ka hih theih bangin ka huh a ka zop toh suak kul ding hi. Ka biakna Islam pen ka it mahmah hi. Ka pa hong gen bangin ka biakna uh Islam pen a sia hi lo hi. Ka pa in “Boih aw biakna ih cih pen thauvui thautang tawh kidona hi lo a, mawh kimaisak zawhna leh ki Itna bek hizaw hi” ci-in hong gen hi.”

Aungsan sihni ah

Nai Ngwe Thein pen kum 93 cing ta hi. Ahizongin tuma kum 60 laia thupiang teng siang takin gen thei setset lai mawk hi. Amah tawh ka holim ni uh pen 18 July 2015 hi in, ka kiholai tak un guah zu pian nelhnelh hi. Nai Ngwe Thein pen Mon National Party makaipi khat ahihi. July 19, 1947 kum a kawlgam thupiang pen ama kum zah a pha a nungta laite lakah amah sangin a telzaw kuamah om lo kha ding hi. 1945 kum in Japan gaalkap do dingin Kawlgam gaalkap na tum a, Secretariat ah Clerk nasep kisemto sak hi.Rangon Secretariat Complex sung, a dawlnihna nitumna lam pen July 19, 1947 zingsang lamin kikhakcip in, a sungah Cabinet Meeting kinei hi. Nai Ngwe Thein pen tua hunlai takin a lawmpa tawh Secretariat Innpi gei a niangtuisai lam zuanin a pai laitak uh ahihi. Ama gennah ah “Zingsang nai 10 leh Minute 37 hun lian in thauging ka za uh a, bang thu om hiam ciin Cabinet Meeting kibawlna mun ka delhto pah hi” ci hi. Thauging a ven khit ciangin Kawlgam in cikmah hunin a neih ngei nawn loh ding mi hangsan General Aung San leh a lawmte 8 pen amah a langpangte in mulkim huaitak in na that uh hi. “Cabinet meeting kibawlna Room ka tuntoh ciangin kahlei tungah Education Minister U Razak a cinghdenpa Ko Htwe na tuuk khin hi. Meeting room pualam ah sisan naisan tawh Sao San Tun zong na tuuk khin a, kei hong muh ciangin a aw neih teng khempeuh tawh hong awng khia in “General Aung San bangci hiam na en pah in hong ci hi. Kei zong Room sung ka lut phei leh General Aung San pen a tutna tungah a sisa in ka mu a, a lawm dang teng ahileh sual tungah thautang thuaklah in sih ding bek na ngak lai uh hi” ci hi. Hih thu pen General Aung San sih zawh kum 68 phawkna a kibawlma deuh in a gen khiat ahihi.Kawlgam mibup ngaihsutna ah July 19 ni leh General Aung San pen khen theih hi nawn lo a, Kawlgam tangthu sungah a kikhen thei nawn lo zong hong hi pah hi. July 19 ni pen Kawlgam in “Martyrs’ Day” ci in ciamteh a, hih ni in mangkangte khutsung pan suahtaakna hong ngah pih General Aung San leh a lawmte pahtawina kibawl den hi. Nai Ngwe Thein in General Aung San phuatsa Pyithu Yebaw sungah lut in, tua sungah Central Committee member khat ahih banah Pyithu Yebaw Weekly kemto suak pah hi. Asawt lo in General Aung San in Secretariat ah Clerk sem dingin khanto suak hi.Aung San a kithah ni a kipan Nai Ngwe Thein pen Politics lut suak pah in mualtungmi te lam pangin a hihtheih bangin na sem hi. Tun ahileh Mon National Party ah Chairman a sep lai tak ahihi. General Ne Win leh Than Shwe hun sungin thumvei sitset thong sung kidenna hi. Bangzah takin a zuih Politics lampi ah asuk ato tam mah taleh tuni ciang dong Aung San mah tawh kibang ngaihsutna nei lai hi. “Democracy ngah theihna ding ka hanciam lai un Aung San geelna ahi Mualtungmi teng tawh kipumkhat in liangko kikimsak ding cih mah hoihsa in a hanciam ka hi uh hi. Aung San hong si vat mawk pen poih mahmah hi. Tua hikei leh tulaitak a ih gamsungah ih buaipih tualgaal om lo ding hi. Aung San leh a tanu Suu Kyi in kilamdanna khat nei uh hi, tua pen Aungsan in amah bekin nasem lo a, mipi thu ngaihsak in mipi deihna thupisak den hi” ci hi. (Source: Irrawady)

Friday, 17 July 2015

Nuntakna ah nopsaknang bangkisam,

Ih Nuntakna nuam ihsak theih nading in bangki sam hiam?

Pasian thuzui Khristian mawk mawk hi lo in Pasian thu um a, a zui taktak na hih ding thupi hi. Pasian thu um a, a zui taktak te in leitung nuntakna ah nuam sa uh hi. Topa in a maute a ding in a hoih vive in agelsak kei phial zong in om pih gige den hi.Lungnop na tak tak, khamuan na taktakpen Topa thusungbek ah om a hih man in hih leitung ah miham pha ih cih te lak ah Pasian thu thei a, a zui mite aham pha a hihi. Leitung ah nuntak nuam ihsak theih na ding in Pasian thu zuih ding, Pasian thu sung ah nop sak ding in athumasa pen pen ahihi.Nulehpa zahtak in a thumang te a nah lawh peek a, a khan sau hi. Khansau ciang bek hi lo a, a khan sung in zong cidam lai uh hi. Mi a tam zaw in Topa thu pha leh Nulehpa thupha anih in a ngah kim lo tam pi om hi. Nu leh pa te khasia sak kha, nulehpa te deih na mang lo, a hoih lo lam ah nasem kha in ki sik lo, nulehpa deihsak na thusimlo cih dan in om hethet loh ding a hihi. Mihing te nuntak dan ih ngaih sut kik a, ih et kik teh nulehpa tawh innkuan nuam a, Topa thu pha a sang khawm te pen Van gam malep a cih tak tak uh a hihi. Nulehpa thu mang in nuleh pa te zah tak siam in hi leng nulehpa thupha ih ngah ding a, leitung nuntak nuam ih sa ding hi.Midang te huhzo panpihzo le cin na lung anuam ding a, na nuntak na vangnei na sa ding hi. Azenzen in na huhzo kei a, na pan pihzo kei phial leh zong nangkiang ah huhna hong kingen a hih kei ngal leh midang te sai se dah in la,kipil sak se dah in. Midangte muh dah mi na hih loh na ding in ki dawm in. Khat vei vei ciang in midang te lah huh zo lo kawm kal ah ih gensia thei a, a hi lo lam lam ding in ih mawk kaih thei hi. Ih huh ih pan pih zawh kei phial leh zong midang te buai sak se dah ni. Tua hi leh ih leitung nuntakna nuam ih sa ding hi.Thuakzawh hatna leh mawhmai saktheihna lungtang nei in la midang te theih siam in. Leitungnuntak na ah nuam ihsak theih na ding in thuakzawh hat na zong ki sam ka sa hi. Thuakzawh hat na ih neih loh tak teh leitung ah nuntak nuam ihsakei thei hi. Sumleh paai zon na, pilna zonna, nasep na cih dan a tuam tuam te ah thuakzawh hat na neih ki sam phot hi. Thuak zawh hat na ih neih khit teh a hoih zaw lam in ih nuntakna ih seek thei ding a, ih nuntak na hong nuam ding hi.Lunggulh na leh lungtup nei in la, a hizong in huaiham lua leh hoih loh na lungsim nei kei in. Lunggulhna nei lo pi in bangmah ki semkhia lo in ki taangcing zo lo hi. Ih tup na ih ngim na te pen khahsuah lo in len kip a, manawt ding mah ahihi. A hi zong in huaiham lua lo in ei a ding ciang khop thei a, ih lung sim ih kep zawh ding thu pi hi. Huai ham na in mawh na ki pat na hi a, ih nuntak na hong sia sak hi. Huaiham na lungsim neih na in leitung nuntak na hong nuam sak lo in hong ki siasak hi. Leitung ah nuntak nuam na sak theih na ding in huai ham na lungsim nei kei in. Na huaiham leh nang leh nang gim a kiguan na suak ding hi.Midangte tung ah thuhoih lo khat peuhpeuh nasep khak loh nading in na lungsim mah mah puah masa in. Na ngaihsutna a hoih masak kei leh midang te tungah na hoih thei kei dinghi. Ih lungsim puakzia a thu pi hi a, lung sim hoih neih ding a hihi. Topa aw lungsim siangtho hong pia in ci a thu nget nget ding zong ahihi. Lungsim siangtho neih na in ih leitung nuntak hong nuam sak tak tak ding hi.Na nuntakna pen nang leh nang bek mah in na khantoh ding lam tak thei in la, midang te muang lua in nang natha nasaan ding thadah se dah in. Ih nuntak na ah ih neu lai bang in bel ihnuleh ihpa ih muang a, ihmuan mah bang in ih deih deih hong lei sak zo uh hi. Ei khantoh na ding in eimah leh eimah ih hih lam pen ih ki mang ngilh kha dek dek hi. Ih pum pi, ih si leh ih sa, ih ngaih sut na a khang sak thei pen ei bek mah ih hihi. Khantoh na ki ci limlim khempeuh midang te muang se dah in. Thadah kei in. Nang leh nang in kalsuan in la pan munla in.Nang leh nang a nakhantoh na in na nuntak na hong nuam sak ding hi. Midang te in hong huh a, na khan toh sawm leh na nuntak na nuam na sak kei ding a, na lung a kim kei ding hi.Nang leh nang a na khan toh na tawh leitung nuntak nuam na sa ding hi.Nang hoihloh na, natha nemna khat peuhpeuh pen nang leh nang in ki thei in la tha hat sawm in. Ihhoih loh na khat peuh peuh pen midang te sang in ei leh ei in a ki thei pen ih hihi. Ih nuntak na ah nuam ihsak theih na ding in ih hoihloh nate puah ding hi hang. Pil na lam ah thanem ih hih lehpil na lamah bang cih leng thahat ding ka hiam ci in thasaan ding a hihi. Ih thanem na khat peuh peuh pen ih hat na ding in ih lungsim, ih pum pi mah mah tawh han ciam in dam dam in khanto sak ding a hi hi. Midang te hoih loh na zong ko sese kul lo a, ei hoih loh na kitel siam a, ih nun tak toh tak teh leitung nuntak nuam ih sa ding hi.Mikhut tawh gul man nuam se dah in la Mi om muang lai khat buaisak se dah in. Sang ihkah lai in kawllai sung khat a, Zomi paunak sung ah “mikhuttawh gul man nuam” na ki ci hi. Mi khut tawh gul man nuam cih na a khiat na tak tak in gul in hong tukzenzen leh kei khut na lo ding in midang te khut nading cih na a hihi. A hi zong in minphatna leh a thu pen ei ma a, a hi ding in ih deih se hi. Hih bang lungsim ih neih lai teng ih leitung nuntak nuam ih sa kei ding hi. Midang te ei tang in thuak sak a, eiguak in a met bek dok cih mawk pen nanglehnang met na kisak hang in nalung simkhat ah nuam na sa kei veve ding hi. Nang tawh a kisai lo khat a hih leh zong buai sak sese dah lel in. Na hih zawh loh ding pi a hih zo mah mahding dan in zong omse dah se dah in. Nang leh nang ki muang in la gamtang in. Tua hi leh na nuntakna nuam na sa ding hi.Nisim in nahoih khat ta a tawm pen in sep ding zong in la sem den ham tang in. Leitung nuntak na ah nuamsa a ih nuntak theih na ding a ki sam thu leh thusim khatin mizawng te huh na, ih lawm ih gual te pan pihna huh na khat peuh peuh piak na a hihi. Hih lei tung ah minuam sa ih cih te pen midang te a ding in na hoih tam pi sem in, midang te a ding in thu tam pi a ngaih sut sak te a hihi. Ih nuntak na ah nuam ih sak theih loh na a hang pen midang te lahhuh lo, ih sung ah huai hamna bek bek om in ei leh ei ihki hawmthawh gawp gawp man a hihi. Huaiham lua nawn lo in midang te tung ah bang ka hih thei ding hiam cih lam in ihlung sim hei ding hun a hi ta hi. Midang te huh in pan pih le cin na leitung nuntakna ah nuam na sapel mawh ding hi. Minuam sa na ut leh midang te huh dan tu mah mah inki sin in la hi leh na nuntak na nuam na sa ding hi.Khasiat na, hoih loh na leh tha nemna, dah na te sung ah sawt vei ki diah se dah zaw in la dingtang kik pah in. Mimin thang pawl khat te tangthu ih et tak ciang in a thanem na, a khasiat na uh tam pi ki mu veve hi. Agual lelh ni hun uh zong tam vei pi a hi hi. Sep khiat na in 99% hi a, gualzawh na in 1% hi ci in thu gen siam te in na gen zel zel thei uh hi. Tua ahih man in hih lei tungah a gualzo den ki om lo a, a gual lel zelzel thei te ih hi hi. Nagual lelh ni, na khasiat ni, na dah ni a om ciang in dahna sung ah sawt vei ki diah kei in. 9 vei na puuk leh 10 vei ding tang in. Lungneu na, dah na sung ah sawt vei na kidiah loh na ding inhan ciam in la dingtang kik pah in la kal suan kik pah in . Tua hi lehih leitung nuntak na nuam na sa ding hi.A tawn tung in thu khinkhai siam in la, thu hoih te mangngilh ngei kei in la sem in. Midang te in na tung ah hoih loh na hong bawl uh tak teh ciam teh sese dah in la mang ngilh pah pah zaw in. Midang te in natung ah hoih na hong bawl leuleu te uh pen mang ngilh ngei kei in la, midang te lak ah pulak in la phat phat in. Thu khat peuh peuh pen a nung, a ma ngaih sun in la hih pah buat buat kei in. Thu hoih lo khem peuh pen mang ngilh dan ding ki sin sin in la, thu hoih te mang ngilh het lo in,kem cing in nuntak pih sawm in. A hoih hi ci a na theih a hih nak leh sem in la tha hat in. Tua hi leh hih leitung nuntakna nuam na sadinghi.Kei mah in hih leitung ah khat vei bek piang in tomno khat sung bek a nungta ding ka hi hi. Tua a hih ciang azen zen in hih leitung ah It na, hehpih na nei in lah thei na ding (a hih kei leh) Leitung a ding in nahoih khat peuh peuh sep theih na ding hun man pha ka neih leh itsik lo, zekai lo tak in tu mah mah in ka sem ding hi. Bang hang hiam cih leh ka nuntak na tomno sung bek a hih man in nidang ciang hih bang hun manpha ka ngah kik ngei loh ding lam ka ki thei hi.Lunggulh na, tup na ki cian nei a a han ciam mi a ding in hih leitung ah a piang zo lo ding a om kei hi.

Wednesday, 15 July 2015

Zomi Numei dinmun lapsangna

Zomi Numeite.Thu patnaTanglai-in  i pu i pate khua khat leh khua khat phu na kila-in lutang na kibeng (head hunting) uh aa, sila-innteng in na kikhawi-in, ukpite in siahtung-siahphei na kai uh hi. Hih suangthu bang-aa a pokhawm ngeina hoihlote leh kideidanna tuamtuamte  tu-in beimang khin ahih manin tua in ih minam sungah ih hamphatna lianpen khat ahi hi. Ahi zongin tu laitak ih nuntakna ki-enkik  lehang  khantohna tampihtak ih neih mah bangin laptoh ding thu tampitak mah ih neilai tham hi. Tuate sungah ka lungsim hong sukha tawntung thu khat om aa, numeite’ dinmun lapsan ding, cih thu ahi hi. Ih bangkua sungah ahi zongin, ih behsung-phungsung leh ih pawlpi sung nangawnah numeite’ dinmun kiniamsak lai mahmah cih pen nial theih ding thu hi lo hi. Tua hi-a hih thului sungah numeite dinmun lapsang theih nadingin lai sim mimal hong hantawn nuam ka hi hi.1. Numeite’ Dinmun a Niamsak Thute1.1 Zo NgeinaNgeina ih cih pen a hoih a om zah khatin a sia pawlkhat mah na om hi.A hoihte puah-aa a siate ih paihtheih ding ahi hi. Gentehna-in India-gam  bangah a pasal  a sih ciangin meiphualpi sep-a  kihaltumna, sati, kici ngeina bang nei ngei uh hi. A zi hangin a pasal si hi ding hi ci-in a ngaihsut man uh ahi hi. Tua mah bangin naupang khat  a suah khit teh a ci a sat zenzen leh dawi lut hi ci-in nithum sung innpua-ah koih uh aa, nithum a cin khit ciangin naupang a naklai leh  kep dingin la kik pan uh hi. Ni thum sung an-le-tui ngawlin khuadam-vuuknuai lakah kikoih ahih manin naupangte  asi tamzaw hi.Ngeina ih cih pen a hoihlo na om tham hi. Tua bang ngeina hoihlote sangmang William Carey in na phiatsak hi.Zomite ih ngeina sungah numeite a kiniamsakna tampi tak mah na om hi. Ih paunakte leh ih thuciinte enlehang kimuthei hi.  “Numei khat leh zabel khat: numei hangsan akpi kihta; numei sat ngeina zam tum ngeina; numei khua leh sakhi khua; numei khem leh vamin khem; numei thu leh sialpiki-in kilam lo: numei vakhat thusia zong; numei in zawhlah neilo; ” cihte pawlpen numeite’ hihna (dignity) niamsak  mahmah hi.Taseel manin zite a kimak banah tapa neikeileh zong kimathei mawk hi. Kamsiatna tawh a pasal in sihsan leh kikaikhia tangial mawk hi. Numei in pasal ma cih om ngeilo-in pasal bek in mathei se hi.Gamh leh gou kitan lo-in innpi-dolcial kiluahsak lo hi. Behsung-phungsung khang kisimna ah kihello hi. Numei lo-in khang piangtheilo hi napi’n numeite tawh khang kisim ngeilo hi. Mi’phungsung tangsung tung ding kici ahih manin pilna-siamna kisinsaklo hi.“Numei peuh, numei leltak, numei san,”  cih bangin neubawlna kam hoihlote tawh kihopih thei niloh hi.A lawmngaihpa tawh kitengsak lo-in utlopi-in ngaihloh khat tawh kitanggawm hi.Tua bang ngeina(culture), ngaihsutna(mind-set) leh innkuan(family) sung pan khangkhia ih hih manin tuni dongin numeite kipampaih mahmahlai mawk hi.Tua ahih manin numeite kibawlsia-in kisat gawpgawp aa, nupa omkhop (sex object) nading bek danin ngaihsutin  pasal tawh liangko  kikimsak zolo-in ih niamsak(inferior to man) den hi.I tual nuntakna sungah numeite pen pasalte sangin kiniam koihzaw( lower status) ahih manin a lungsim ngaihsutna uh zong na niampah lian  hi. A teel theihloh uh numei hihna tawh niamsakna leh pampaihna thuak uh hi. Hih bang ngeinate pen pasalte’zawhthawh tual nuntakna (male-dominated) sung panin hong piangkhia ahi hi.Ka neulai-in ka nu in , “Bawi ka nik hong tupsak ve,” hong cithei hi. Kei zong  ka nu’ niik pen kihbawlin akciang tawn tawh tepin ka piase hi. Ka nu in, “ Bang hangin tuacih hong piak sese na hia? Niik sung pan-aa piang hi lelo na hia?” hong cingei aa, tu’n ka ngaihsut teh ka nu’ hong cih nak manlua mahmah aa, tual nuntakna leh ngeina hoihlote in hong hilh hitah maw ci-in ka nung pawk pha mahmah hi.1.2 BiaknaLeitung biakna tuamtuamte ih et ciangin numeite kineubawl mahmah hi. Judah pasalte in, “Pasian aw, numei-in nong bawlloh lungdam ing,” ci-in thu bang ngen uh hi. Numeite in kha neilo peuh cizanzan uh hi.Kawl biakna bangah zong, “ Nibann tun nadingin numeite pasal-a piang masa ding, “ cih bang upna na nei uh hi. Pasalte pen innsung pasian( ein-oo-nat- head of household spirit) in koih uh aa, pasalte bek vang (hpon-power/glory) nei hi ci uh hi. Tua manin pasal vangneite( phonggyi-monk) ci uhhi. Islam biakna sung bangah  biakinnah     apai theih loh banah, khuasung kongzin nangawnah  kivaksaklo hi. Ei Khristian biakna sungah zong numei nenniamna tampi mah na om hi. Pasian’ lim-le-meel nei pen pasalte bek danin kingaihsun hi. Pianpih mawhna pen numei hang hi, kicita sawnsawn hi.A nungta Pasian mahmah zong pasal dan dingin kingaihsun hi. Pasian’ siampi  dingte zong pasal bek dingin ih ngaihsun hi. Ih Laisiangtho mahmah in zong pasalte bulphuh-in thu na sung-aa na ciamteh hi. Gentehna-in mihing tul nga Jesuh in a vaakna ah numei leh naupang kihello hi, ci-in kiciamteh hi (Matthai 14:21). A taktakin numei leh pasal kisim leh Jesuh’ nasepna  tua sangin a minthang zawlai suak ding hi. Laisiangtho a gelh mi pawlkhate zong Judah mite’ ngeina sung panin pusuak khia zonai lo ahih mahnin pasalte bulphuh(androcentric) a kigelh ahi hi. Numeite bangzah ta-in pilin degree ngah ta seleh Nipisang laihilh ciang bek mahin kikoihlai mawk hi.1.3 Numeite MahmahNumeite’ dinmun a niamsak thu khat in numeite mahmah ahi hi. “Ei numei hi ve hang; ei a cingtak lote hi ve hang, bang paungam mah ding; bang vaihawm zo mah ding?” cih lungsim vom uh ahih manin tua in a lungsim uh niamsakin (inferiority complex) kimuanna neizolo uh hi. Khensat ding thute khensat theilo-in vaihawm ngam ding thute vaihawm theilo uh hi. Lokhokho ding leh singpuapua ding bek mahin kingaihsunsun lai  uh hi. Buukteptep ding leh tuibuk muanmuan thei ding bek mahin kingaihsun khalai uh hi. Mipil-misiam hih ding ngaihsun ngamlo uh hi. Tua manin tualsung-khuasung leh pawlpi sung khawngah numei makai thei khat a om hangin ih zahpih lai hi. Numei’ makaihna nuai-ah numeite mah  om nuamnailo uh hi. “Numei peuh pau kaka dah henla: omsuk peuh leh ai’ve” ci-in numeite mah phun masa uh hi.Thuhoih-lahoih a hi phial zongin numei’ gen ahih leh kimangnuamlo lai hi. Khatvei  Khuado pawi bawl nadingin innnuai-ah papi khat in vok a mat  leh a zi in, “ A bil pan man ve, “ a cih leh a pasal in a zi thu a man ding ut lo ahih manin a mei pan man aa, a khut kitol aa vok  gamlakah taisuah ahih manin  tua kum khuado pawi kibawl zolo hi,” kici hi.2. Zomi Numeite leh Pasalte Liangko Kikim Na’ng2.1. Numei Hih Ding KiteeltheiloNumei hih ding a kiteelthei hi lo a, Pasian’ hong piak letsong lianpen ( intrinsic gift)ahi hi. Tua ahih manin numei hihna hangin kisimmawh, kizawnsak leh kinenniam nading thu omlo hi. Liangko kikim tak-a nuntak nading hi zaw hi.Numei-a a kibawl manun  pasalte’ neih theih hetlo naubu aa kipan nawizu cihte leh naukepdan cihte pen numeite manphatna ( inherent value) taktak ahi hi. Leitung thu-ah zong numeite kiniamsak ahih manin gam makai ding kiteelna ah zong me(vote) kipiasaklo hi.Tua manin numei pil masa ahi Hubertine Auclert, Sojourner Truth(1797-1883), Elizabeth Cady Staton(1815-1902), Lucretia Mott(1793-1880), Susan B. Anthony(1820-1906) leh Carrie Chapman Catt(1859-1947)-te’ hanciamna tawh numeite in mee a piak theih nadingin America gam panin hong hanciam uh aa, 1893 kumin New Zealand gamah numeite in  mee piak theih nading thukhun bawl uh a, leitungah a  masa pen gam hong suakpah hi.Tua zomah 1906 ciangin Finland gam,  1918 ciangin Rusia, Canada leh England gamte in numeite mee piaksak  theihna thukhun hong bawlta uh  aa, 1920 kumin America gam in hong zom uh hi.2.2. Pasian’ Lim leh Meel-aa Kibawl  MihingNumeite zong Pasian’ lim le meel (imago dei)mah tawh a kibawl ahi hi. Piancil sungah mihing kibawlna thu mun nih ah om a, a khatna-ah numei leh pasal a kibang lianin thakhat thu-in na kibawl in (Pian. 1:27), a nihna ah ahih leh pasal na bawl masa-in a nakguh panin numei  na bawl hi(Pian. 2:22). Tu ni dongin numeite kiniamsak nuam ahih manin a nihna bek Khristiante in kibulphuh aa pasal a huh a kem dingin numei kipiangsak hi cih danin kikhia hi.A taktakin a huh a kem ding cih pen pasal kicingtaklo hi, cihna hi zaw aa, numei lo-in pasal bucing theilo cihna hi zaw hi. I Laisiangtho mahmah zong  pasal thupina(patriarchy ) leh ultungna(male-domination) bulphuhin a kigelh ahih manin Pasian na ngawn pasal ding bekbekin tuni dongin kingaihsun hi.A taktakin cileng Tothum Pasian hihna sungah numei hihna (feminine) na om mawk hi. Pasian in leitung a piansak cilin a Kha  tui tungah laam(hover) hi, kici hi(Pian. 1:2). Hebrew lai-in hih Pasian’ Kha cih pen Ruah kici aa, numei nam(feminine noun) na hi mawk hi.Tua mah bangin Greek lai-in Khasiangtho cih pen Pneuma  hi aa, tua in numei nam(feminine noun) mah na hi leuleu ahih manin Tothum Pasian ih cihna sungah Kha Siangtho  Pasian pen a nu danin kigenthei ding   hi.A taktakin Pasian pen pasal hi ding hi, ahih keileh numei hi ding hi, cih pen mihingte in lai sungah ih ciapteh theih nading leh kampau tawh a kilawhkhiat theih nadingaa (linguistic animation) a kibawl hizaw hi. Pasian ii hihna taktak mihing pilna tawh theihzawh ding thu hi lo aa, “Numei hi: pasal hi,” cihna galpek ah om lai zaw hi(God is really beyond gender).2.3. Numeite in Pasalte Sangin Hihtheihna Hau ZawMihingte ih pumpi kilamzia leh ih hihtheihnate enkik lehang pasalte sangin numeite in hihtheihna neizawlai uh hi. Pasalte’ neih theihloh taibu na nei uh a, tua panin mihing kipiang hi. Mihing-a min piangte ih nuntak nadingin pasalte’ neih theihloh  nawizu na neilai mawk uh hi. Kha sawm sung bang naupaite ahih manun tate itna leh khansuahna ah pasalte’ sangin siamzawtham uh hi. Tua ahih manin numeite pen manpha mahmah aa, hih theihna tuamtuam (potentialities) a neite ahih lam uh kimutheih hi. Zomite’ ngeina sungah numei lo-in khang  a kisim hangin numei lo-in khang piangtheilo hi, cih ih pawk gige ding thupi mahmah hi.3. Zomi Numeite’ Dinmun Bangci Lapsang Ding?3.1 Pilna Sinsak NiPilna ih cih peh thupi mahmah hi. Laisiangtho in zong na gen hi (Paunak 1:7). Pasian pen a pil Pasian hi aa, Pasian in mipilte mah na zang aa, Laisiangtho mahmah zong pilna bu hi pah hi. Tua ahih manin sangmang Joseph Herbert Cope in zong ei Zomite pilna tawh hong pantah ahi hi.A beisa hunin  gam khat ii hauhna pen sum-le-paii, neih-le-lamh  leh leisung sumpiang tawh  kiteh  hi. Tu hun ciangin tuate tawh kitukteh nawnlo-in mipil bangzang om cih tawh kiteh ta hi. Bang hang hiam cih leh sum-le-paii cihte pen zang lehang a beibei hi aa,  pilna ahih leh zang  lehang hiam semsemmawk  hi. Pilna ih cih pen nget in ne theilo-in,  kekseu thei lo-aa kiguksak theilo hi. Zang semsem lehang hiam semsem bek tham lo-in  kimeet semsem laimawk hi. Gentehna-in Singapore, Korea, Japan ih cihte pen gamneu leh leisung sumpiang a tawmna gamte vive ahih uh  hangin mipil tam uh ahih manin khangto mahmah uh hi.Singapore-te bangin a tuinek uh pen Malaysia panin a lei uh hi, kici aa, amaute in  tui siangtho-in(drinking water) bawlin Malaysia gamah a zuakkik uh ciang tampi tak meet  hi, kici hi. Kawlgam bang leisung sumpiang a tam mahmah hangin mipil ki-omnawn lo mawk aa, mipil sunsun teng lah gam dang pai mang(brain drain) ahih manin leitungah gam zawngpen khat suak hi.  Kawl gam sungah Zogam in  leisung sumpiang a tawmpenna mun ahi hi.I gam leh minam ih lapsan nadingin  pilna ih hanciam ding  kisam pen hi.Pilna tawh ih minam puah dih ni. I leisung sumpiang pilna hi sak ni.Nute tawh ih kithuahna tampen ahih manin Zogamah mipil tampi a pian nadingin numeite in nakpi takin pilna asin ding uh kisam aa, pilna a nei numeite zong amah tawh kituak panmun leh za ih piak ding hun hi ta hi.Kumpi nasepna, tual sung nasepna leh pawlpi nasepnate ah a pilte a pilna tawh kituak-in panmuh guan aa, ‘amah numei hi lel,’ cih ngaihsutnate ih paihkhiat ding kisam ka sa hi.Tedim kampau Zomi numeite sungah pi Don Khaw Cing pen pilna sin masapen hi dingin kigen aa galpi nihna ma-in Monywa ah nausuak zato pilna lam na sinkhin hi. Kawlgam-aa sangmang masa khat Burman Baptist Missionary Convention-aa thuzeekpi sem ngei Erville E. Sowards   1950 kumin  Khamtung gam hong pai  hi. A ciahkik ciangin hi bangin thu na sung hi: Hakha ah tan 7 numei khat bek ka mu aa, Tedim-aa F. O. Nelson Lai siangtho sangah numei li kah in, nihte (Pi Luan Za Cing leh leh Pi Niang Khan Ciin) in kumli sinin zokhin uh a, khat(Pi Niang Khan Ciin) Assam ah zato pilna sin hi cih ka theih manin ka nuam mahmah hi. Khamtung gamah sangnuapang 6 ciangin numei khat  bek in pilna sin zo hi, ci-in thu na sung hi.3.2 Siamna Sinsak NiZalom 21st sungah ih lut ciangin na khempeuh kidemna vive hi a, a pil a siam, a kivate  bek  in mun hong ngahta mawk hi.Khutdawh ngente nangawn siamna khat neihkul ta hi. Tua bang hun sungah Zomi numeite in siamna leh kivakna khatpeuh mah ih siam ding kisam hi. An huan mehhuan-a kipan nisim nuntakna-a kizang na khat peuhpeuh ih sin ding thupi hi. Khauphan leh puankhuai ahi zongin kizep-kipuah dan dongah  midangte etteh-aa siamna ih sin ding kisam hi. Tu hun ciangin na khat peuhpeuh  ih sep nop leh  Mangpau leh computer ih siam kul  ahih manin    tuate a siamsa vive ih hih ding thupi mahmah hi.3.3 Numeite Panmun Pia NiNumeite’ dinmun i lapsang theih nadingin panmun i piak theih ding kisam hi. Kipawlna khat peuhpeuh leh pawlpi nasepna sungah numei le pasal panmun a kikimin(gender balance) panmun i piak ding kisam hi. Mailam ah zong a pil a siamte  a pilna uh tawh kituakin za leh vang i piak ding kisam hi.Tua ciang bekin i nasepna hong tangzaizo zaw pan ding hi. Pasalte leh numeite dinmun ih kikimsak ding(gender equality) kisam mahmah ta hi.MIT sang ka kah sungin Student Council ah kum nih  sung  makai-in ka kihel aa, makai ding ka kiteel ciangun numei leh pasal a kikimin kiteel ciatciat hi. Tu laitak leitung gam makaihzo numei tampitak a omlam zong i khuadak ding kisam hi. 2009 December kha sungin Dawei-baik Kayin Baptist Churches-te sungah MIT sang min tawh gospel ka pai leh pawlpi kem numei tampi a om banah upate sung nangawnah numei tampi a kihel ka muh ciangin lamdang ka sa  aa, theihhuai tampitak hong theisak hi. Tu kumin Tedim Baptist Church-Yangon in zong upate sungah nupi nih hel ahih manin thu tampi hong hilh ka sa aa, ka angtang tuam mahmah hi.Thu khupnaTu hun pen thatang zang-aa nasep hun hi nawn lo-a khuak zanga nasep huh hi ta hi. I tutmun panin internet tawh leitung mun khempeuh kizin kawikawi theita hi.Leitung pen khuata (global village) hong bang takpi mawk hi. A pil a siamte a pilna leh a siamna tawh kituakin panmun kipiak huh hita hi.Tua hi-a, i minam sungah liangko kikim takin na sep hun hi a, a hoihlo ngeinate pai-in a hoihte puah aa,  ih Pasian’ thu theihnate zong zaisak  zawdiak in, tualniam Zomi numeite’ dinmun ih lapsanna in  kumzalom 21 sungah hong tou tham ih masuan lianpi khat hi, ci-in ka hong theisak nuam hi.

Technology bang hipeuh mah hiam,!

A tom in 'vanzat zatsiamna' cihna hi. Greek pau'technologio' pan kila hi a, 'techne' cih ciang'siamna', 'zatsiamna', 'vanzat siamna' cihna hi a;'logio' cih ciang 'kisinna', 'sinna', 'siamna sinna', 'theihna sinna' cihna hi. Vanzat khat peuhpeuh zatsiamna, ahih kei leh vanzat khat peuhpeuh zangsiam dinga kisinna cih hi. Bangzah taka tulai ciang hih kammal hong kithang mahmah hiam cih leh information technology hang ahi hi. Prof. C. Thang Za Tuan in a Ph.D. Thesis ah limtak in tulai leitung IT a kizatzia leh a thupina, a kipelh theilo vanzat ahihna a gelh hi.Singkung phuk a tumtan in, a lai vutvang, singzawl khat vawh, a tungah singmam dang khung leuleu in 'mui leng' kibawl hi. Tua muileng tungah kituangin khe tawh lampai sangin manlang zaw, tawldamzaw hi. Van puasak leng 'gim ing, tawl ing' cih genselo a, a khoh zahzah pua thei hi. Tua pen minam khangto masate in "wheels" a muhkhiat masak dan uh leh a vanzat masa uh ahi hi. 'Wheels technology' kici thei ding hi. Suangtaak nih saituah leng puak setset a, mei am leng zaizai in singkeu tawh koih khawm leng meikuang thei a, meimuhkhiatna technology khat hong suak leuleu hi. Tua banga vanzat khat peuh tawh nuntak nuamzaw ding a kibehlap toto pen technology ah khantohna i cih ahi hi. Vanzat ah khantohna, vanzat thak leh hoihzaw behlapna, vanzat khat a hoihzaw, siamzaw a zatsiamna ahi hi.Tulai ciang IT i cihcih zong 'information technology' cihna hi lel a, thu kizaktuah mengmeng nading vanzat cihna hi. Telephone, internet, television, etc cihte pen thu kizakna hi a, laito (post office) pan lai kikhak zangin manlang zaw ta hi. Tua manin manlang taka thu kizak theih pen a meetna tampi om a, tua gah hang mah in leitung kiuli ah omte zong i kizom dimdiam thei hi. Bangzahta in manpha a, bangzahta in meet hiam?Technology tampi om a, a tunga i gen thukizakna(Information technology) namkhat hi a,construction technology, medical technology, nuclear technology, etc om a, pawlkhat pen state of the art technology akici zong om hi.Nidangin mawtaw lampi tupi tawh kito a, tuhun ciang mawtaw tawh kito hi. Tua pen technology thak zatna hi a, khantohna hi; ahang mihing tha hong dawn in tawldam zaw, hatzaw, manlang zaw, gim theilo zaw hi. Suk leh sum tawh buh leh vaimim sukna pan set or machine tawh kigawisak ziau a, manlang zaw, olzaw hipah a, a su a semte tha dawn bilbel hi. Puansilh ding khau khek a siamgan tawm nasep pan machine vive tawh puan ngan, puan phan cih pen meetna tampi om a, khantohna khat ahih ban ah technology thak khat ahi hi. A mun leh a gam zui in technology kikimlo ding hi. Ahizongin technology in mihing nuntakna tampi khek hi.Nuclear technology hangin meitha tampi kingah thei a, machine zat ding tha tampi kisam pen nuclear in pia thei mawk ahih manin van bawlna phual ah van tamzaw piangsak hi. Inn ah meivak ding zong nuclear pan kingah ahih manin meet mahmah hi - khuazing sang khuavak ah om pen nuamzaw ahih manin. Zatang leh zatui ah zong nuclear kizang ahih manin damna ding nuclear technology hong suak hi. Galvan hoihzaw bawlna dingin zong kizanga, ahi zongin galvan a nuclear technology zat pen lipkhap huai lua mahmah ahih manin mihing khempeuh in 'zaknop' salo uh hi. Nuclear technology pen mihing sihna dinga zatding hilo a, nuntakna dinga zat ding hizaw hi. Tua manin peaceful means of nuclear technology pen mikim in thapiak ding, galvan a zat ding nuclear technology peuhmah nawlkhin ding ahi hi. Si khin lehang nuclear technology kua'n zang nawn ding? Iran in nuclear technolgy sangpi nei le uh Israel gam leitung pan sumai ding, kapmai, nuaimang ding uh cih khawng kiza hi. Tua hileh nuclear technology pahtak huai isa diam? A takpi maw, kilauhsakna, intimidation bek maw, politics bek hilel maw kitheihpihlo a, ahi zongin nuclear technology zangin gam khat leh mihing pen leitang pan kivaatmai thei cih bel i theilua hi. Tua manin khantohna ding ahilo suksiatna dinga technology zat pen hoihlo, deihloh ding hi.Tonsim leh Aizawl kikal nidangin khe tawh ni 7 kipai hi ci uh hi. Tuhun ciang mawtaw tawh nai 8 sungin kitung thei hi. Machine technology khantohna hangin a piang ahi hi. Muileng, a kipei thei vanzat siamna hangin khua khat leh khua khat kinaicik suak hi. Delhi ah inn kigamla thei lua ahih manin khe tawh vak leng nitum phialphial ding pen mawtaw tawh vak leng nai 1, nai 2 sunga kitung ziauziau lel hi. Technology ki metpih peuhmah hi. Vanleng engine hangin tuipi gal khat pan tuipi galkhat tomno sungin kitung ziauziau a, khuata khat leh khuata khat kikal khe tawh paisung sangin tomzaw hi.Awmna leh khuh natna (TB) khawng zong tuhun ciang medical technology khantohna tawh X-ray kila ziauziau in neih leh neihloh kithei pah hi. Zudawn leh dawnlo tehna dingin breath analyzer kizanga, kampan hu sang in kithei pah ziau lel hi. Nungkal deuh in Israel Institute of Technology te in Prof. Abraham Kutchen makaihna tawh hu sang a cancer neih leh neihloh theihna ding technology khat bawlkhia uh hi. Hih technology tawh tuap, nawi, cil, gilpi cancer neih leh neihloh a kam pan hu pusuak bek pan thei ding hi kici hi. Zun tha theilo te sisan khaihsiangna dingin dialysis technologykibawl hi. Lungtang hatlo te zat ding lungphu huhna technology omta hi. Tua bangin medical technology tampi kibehlap hi.Technology laklak pan mipi khempeuh hong uapkha pen information technology ahi hi. Tua pen IT i cihcih pen hi a, a tello in nisim nuntak bukim nawnlo hi. Na khut ah na tawi handphone leh iPhone4 na cihte zong IT gah ahi hi. Olno a na ut peuh na hopih ziauziau theihna pen IT khantohna hang ahi hi. Hopih bek hilo, a mel zong mu thei, a aw zong za thei hilai hi. Nidanga laidal khat kikhak in ni tampizawh ciang tung, a sim ciang a aw zalo, a ngah leh ngahloh na theihna dinga hong thukkik hun na ngak kul, ni leh kha zong kivei thei hi. Nungak leh tangval diakdiak bang thu kizak loh kal in lungsim tampi piang man hi. Tuhun ciang thukiza lua kisa, annek laitak maw, khuasung vak laitak maw cih nangawn laikhak hilo, IT tungtawn in kithei thei hi. Technology hanga kithuzak a nop mahmah pen khantohna namkhat hi a, tu kum zalom sunga khantohna thupi pen ciin kiciamteh liang hi. Leitung kiuli a om na ut peuh tu mahmah in na kizom thei hi.Technology thak a pan thei peuhmah hau pah, minthang pah hi. Nung deuh in India pan unau nih Japanese - English direct translation a bawlsak thei software or technology khat bawlsak (developed) uh hi. Tua zangin English siamlo Japan mite in olno in a laigelh uh English in khekziau (convert) theita uh hi. Tua in Japan pau bek a siam Japanese tampi English Journals ah laigelh theih lawh uh hi. Tu in minthang luata ahih manin Korea in zong a technology lei a, Taiwan in zong lei in midang, Hospitals, Research Centers tampi in zong leizo uh hi. Hauh lawh bek hilo in minthang lawh uh a, midang tampi in zong lei nuam lai uh hi.Computer hong minthanna hang zong mipi nautang zat theih dinga hong bawlkhia Bill Gates hanciamna hang hi a, ama patsa Microsoft hangin leitungbup computer a kizel suak pah cih theih hi. A tunga i gen bangin inn ah a om mawkmawk khatin technology khat pankhia (developed) hileh hauhna, khantohna, minthanna ban ah mite ading nasep thupi khat aluikhia hi mawk hi. Tua lamah mi tampi tai ngeingai uh a, tua hangin vanzat ahoih nono kingah a, a luite a man kiam pah ziahziah lel hi."Knowledge is power" hun ah kilut takpi ta himawk hi. Technology a khantohtoh mah bangin a hitheilo zong tawm deuhdeuh hi. High School zolo William Shakespear laigelh siam minthang suak a, college zolo Bill Gates mipil mihaupen suak a, tagah mivom Barack Obama mikang gam ah kumpi suak thei ci leng leitung pen a lampi thei leng a hitheilo omlo himawk hi. Tua lampi koi ah om hiam?